Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan, 9 Şubat’ta Türkiye’nin “Milli Uzay Programı”nı açıkladı.

10 yıllık programda yer alan 10 amaç ortasında; 2023’te Ay’a yerli üretim motor ve uzay aracıyla yapılacak sert iniş, 2028’de yumuşak iniş, uzaya birinci Türk vatandaşının gönderilmesi ve uzay limanı işletmesi kurulması da var.

Pekala 3 yıldan az bir mühlet içinde Ay’a birinci yerli uzay aracının gönderilmesi için Türkiye’de kâfi altyapı, hazırlık çalışması ve insan kaynağı var mı?

Türkiye Uzay Ajansı (TUA), 2018 yılında kuruldu. Takımının oluşturulduğu 2019’dan bu yana başında Serdar Hüseyin Yıldırım var.

BBC Türkçe‘ye konuşan Serdar Yıldırım; uzay aracı üretimi, yerli motorun adaptasyonu ve fırlatma için yapılacak memleketler arası işbirliği üzere bahisler şimdi çalışma evresinde olsa da, bir maksat koymak ve bu amaç doğrultusunda çalışmaları sürdürmek gerektiği görüşünde. Lakin çeşitli nedenlerle gecikmeler yaşanabileceğini söylüyor.

Konulan maksadı “agresif” olarak tanımlıyor fakat 2023’te Ay’a çıkma maksadının ertelenmesi ihtimalini yüzde 50’nin altında görüyor:

“2023, bir Ay misyonu için çok agresif bir tarihtir. Fakat misyon iyi incelenirse yapacağımız yalnızca Ay’a erişmektir. Türkiye’de imal edeceğimiz bir uzay aracı, Türkiye’de üretilmiş bir hibrid motor ile Ay’a ulaşmak… Sıfırdan başlıyor olsaydık tekrar 2023’e yetişemezdi.

“Her şey yolunda giderse bu 2023 sonuna yetişecektir. Fakat biliyorsunuz bu işlerde her vakit her şeyin yolunda gitmeme ihtimali de vardır.

“Bir maksat koymak zorundayız. Planlama gerçeğe çok yakın lakin elbette riskler barındırıyor. Birinci sefer yapılacak bir iş. Teknik olarak beklemediğimiz sorunlarla karşılaşabiliriz, tedarik zincirinde aksamalar olabilir. Bunlar daima oyunun kuralı içindedir. Bu türlü bir durumda elbette ki gecikmeler olabilir.”

Getty Images

Adım adım planlamayı ve bugüne kadar yapılanları Yıldırım’a sorduk:

Birinci adım: Yerli motor

2023 sonu için hedeflenen Ay misyonunda birinci adımda yerli motorun üretilmesi var.

ROKETSAN, TÜBİTAK ve DeltaV isimli şirketin ürettiği hibrid motorun statik ateşleme ve fırlatma testleri yapıldı. Lakin bu motorun yapılacak uzay aracına nazaran geliştirilmesi ve modifiye edilmesi gerekiyor. Yıldırım’a nazaran bu iş bir yıl içinde bitirilebilir:

“Motor şu anda elimizde. Bu motor yalnızca aya ulaşacak formda bu araca nazaran dizayn edilip modifiye edilecek. Bundan ibaret. Bu da bir sene alacak bir iştir. Münasebetiyle biz o takvimde bir meşakkat görmüyoruz.”

Fakat şimdi uzay aracının üretim evresine geçilmedi.

“Motorla uzay aracı çalışmaları paralel yürüyecek. Uzay aracının çalışmaları için motorun bitmesini beklemeyeceğiz. Birbirini beklemeyecek bu çalışmalar. Halihazırda çalışan bir motorun bir uzay aracına bağlanarak Ay’a götürülmesi noktasında bir ekip denetimlerin yapılıp ek ünitelerin bağlanması ve geliştirilmesi kelam konusu.”

Getty Images2009’da üretilen XCOR Aerospace motoru

DeltaV, Güney Afrika merkezli ve üretiminde partner olduğu motorların piyasaya ortalama mühletten çok daha süratli biçimde çıkmasını hedefleyen bir şirket.

Yıldırım’ın verdiği bilgiye nazaran, üretilen hibrid motorun sahibi ve hazırlayıcısı DeltaV.

İkinci adım: Uzay aracı

Türkiye’nin Ay’a göndermeyi planladığı uzay aracı yaklaşık 6 aydır tasarım evresinde, şimdi imalata başlamadı. Ülkenin uzay aracı konusunda tecrübesi uydularla hudutlu.

Daha evvel yerli katkılarla üretilen Göktürk-2 isimli keşif uydusu 18 Aralık 2012 tarihinde Çin’deki Jiuquan Fırlatma Üssü’nden uzaya fırlatıldı. TÜBİTAK Uzay Teknolojileri Araştırma Enstitüsü (TÜBİTAK UZAY) tarafından tasarlanan ve üretilen Türkiye’nin büyük oranda yerli birinci yer müşahede uydusu RASAT da, Rusya’dan 17 Ağustos 2011’de fırlatıldı.

Şu anda yerlilik oranı yüzde 60 civarında olan İMECE ve TÜRKSAT 6A uydularının üretimine da devam ediliyor.

TÜBİTAK, 2 Ekim 2020’de “Ülkemizin birinci ulusal ve yerli haberleşme uydusu olan TÜRKSAT 6A’nın Uçuş Modeli üretimine başlanmıştır” açıklaması yaptı. 2014’te imaline başlanan uydunun uzaya fırlatılması ise 2022 yahut 2023 olarak planlanıyor. Yüksek çözünürlüklü yer müşahede uydusu İmece’nin son montajı ise Haziran 2020’de tamamlandı. Onun fırlatılması için 2022 hedefleniyor.

Bu vakit aralıkları hesaplandığında şimdi tasarım etabında olan uzay aracının 2023’te Ay’a gönderilmeye hazır hale gelmesi ne kadar gerçekçi?

Getty ImagesİMECE uydusu 4 Haziran 2020’de tanıtıldı

Yıldırım’a nazaran en riskli kısım bu lakin aracın çok gelişmiş bilhassa sahip olması gerekmediğinden, bu amacı de gerçekçi olarak pahalandırıyor:

“Ay’a gidecek aracımızı tasarlamakta ve imal etmekte bir sorunumuz yok. En riskli olan kısmı tahminen burası. Yaklaşık 6 aydır tasarım çalışmaları yapılıyor.

“İlk etapta Ay’a ulaşacak bu araç çok teferruatlı, çok gelişmiş bir araç olmayacak. Bu seyahat 3 gün süren bir seyahat. Sert iniş yapacağımız için tekrar geri dönüş, tekrar havalanma olmayacağı için bu aracın radyasyon dayanıklılığı üzere özelliklerin çok robust [sağlam] olmasına gerek yok. Biz bunu yapabilecek durumdayız.

“Şu anda üç seneye yakın bir vakit var önümüzde, güç ve riskli bir mühlet, bunu kabul ediyorum. Uydu üretiminden gelen deneyimimizi hakikat değerlendirirsek ve beklemediğimiz büyüklükte sorunlarla karşılaşmazsak bunu yetiştirebileceğimizi öngörüyorum.”

Uzay aracı dizaynın yüzde 90’ın üzerinde yerli olduğunu belirten Yıldırım, üretimin de TÜBİTAK Uzay tarafından Türkiye’de yapılacağını söyledi:

“Bazı kesimlerini yurt dışından alabiliriz, yapabileceğimiz parçayı da alabiliriz vakit kazanmak için. Şimdi teknolojik olarak sahip olmadığımız sistemler de var, bu da bir gerçek. Bunları da zati dışarıdan alıyoruz, öbür uydular için de bunu yapıyoruz.”

Üçüncü adım: Fırlatma

Türkiye’nin uzaya araç fırlatma kapasitesi şimdi yok. Daha evvel uyduların fırlatılması için Çin, Rusya, ABD, Avrupa Uzay Ajansı ve özel şirketlerden de Elon Musk’ın kurucusu olduğu SpaceX ile işbirliği yapılmıştı.

Getty ImagesAirbus’ın ürettiği TÜRKSAT 5A uydusu, 8 Ocak 2021’de SpaceX Falcon 9 roketiyle ABD’den fırlatıldı

2023’teki Ay misyonu için benzeri bir muahede imzalanacak:

“İlk etapta uzay aracımızı yakın yörüngeye çıkarmak için fırlatma konusunda işbirliğine muhtaçlığımız var. Zira Türkiye’de bu kapasite yok. İstediğimiz yakın yörüngeye kadar çıkartması. Sonrasında biz roket motorumuzu ateşleyerek Ay’a kadar kendimiz gideceğiz.

“SpaceX, Blue Origin, Lockheed Martin, Boeing de dahil birçok şirketle görüşüyoruz. Kapımızı herkese açık lakin SpaceX fırlatma kabiliyeti açısından çok önde geliyor. Maliyetleri çok düşürdüler, büyük bir avantaj sağlıyor. Türkiye’ye de ilgileri var, ben neredeyse haftalık görüşüyorum SpaceX’le. Açıkçası iyi bir adaydır Falcon 9 roketi. Fakat şu an bir mukaveleyle bağlanmış değiliz.”

Fırlatma evresi, misyonun içinde en yüksek bütçe kalemini oluşturacak zira büsbütün dışarıdan satın alınacak bir hizmet olacak.

Ay misyonunun bütçesi ne kadar ve nasıl karşılanacak?

Motorun ve uzay aracının üretimi, materyal tedariği, insan kaynağı ve fırlatma masraflarının hesaplanmasıyla ortaya çıkan bütçeyi de Yıldırım’a sorduk.

“İyi bir iddiamız var, epey doğruya yakın olduğunu kestirim ettiğimiz, alışılmış çok kesin değil zira birinci defa yapılıyor bu türlü bir şey” karşılığını veren Yıldırım, sayı vermekten ise kaçındı:

“Ancak bir şey söylediğim vakit çok farklı yerlere çekiliyor. Onun için mümkünse sayı söylem etmek istemiyorum. Ancak muadil misyonlarla mukayese edildiğinde bizim misyonumuzun maliyetinin daha düşük olacağını öngörüyoruz.”

Getty ImagesTürkiye Uzay Ajansı, Cumhurbaşkanlığı kararnamesiyle Aralık 2018’de kuruldu

Motorun ya da uzay aracı üretiminin maliyeti bugüne kadar kamuoyuyla paylaşılmadı.

Fırlatma için de en düşük maliyeti sağlayan firmalardan Space’x, Falcon 9 roketiyle yapılacak her bir fırlatma için 62 milyon dolar kıymet biçiyor. Lakin SpaceX yetkilileri, roketlerin tekrar kullanımı durumunda bu maliyetin yakın gelecekte 30 milyon dolara kadar düşürülebileceğini söylüyor.

Yıldırım, 2023 misyonu için kestirim edilen bütçenin Türkiye’nin devlet bütçesinden “çok rahat karşılanabileceğini” söylüyor:

“2028 maksadı için de bana şu anda bile kimi ülkelerden teklifler gelmeye başladı. Birinci ligdekiler değil, bizim üzere uzayda var olmak isteyen ülkeler ilgi duyuyorlar. 2028 misyonunda milletlerarası işbirliği de geliştirebiliriz.”

Lakin işbirliği olmaması halinde de masraflar 8 seneye yayılacağı için “Türkiye’nin buna gücünün yeteceğini” söylüyor.

TUA’nın mevcut bütçesini sorduğumuzda da Yıldırım şu karşılığı veriyor:

“Bütçe sıkıntısı çok hassas. Devletin kendi bütçesinden TUA’ya tahsis ettiği sayı 38 milyon TL. Lakin bizim bütçemiz bu değil. Bu tip projelerin her biri için farklı bütçe alma biçiminde çalışma sistemimiz var. Ay amacının bütçesi ayrıyeten verilecektir. Türkiye’deki birçok kurumdan da katkı hisselerimiz var. Bu hisselerle birlikte şu an sayı 40 milyon doların üzerinde.”

“Ay’a gitmek sembolik bir hedef”

Pekala bu maliyetin karşılığında Türkiye ne kazanacak?

Milyar dolarları bulabilecek bu misyonla Türkiye, uzay çalışmaları yapan yaklaşık 20 ülkeden biri olacak. Bunun karşılığında hangi somut kazanımların olacağına dair sorumuza da TUA Lideri, “Ay’a gitmek biraz da sembolik bir amaç. Diğer ülkelerin keşfedemediği yeni bir şey bulacağız diye bir amacımız yok. Ay’ın haritası da çıkarıldı, birçok şey biliniyor. Biz kendi uzay faaliyetlerimizi geliştirmek, teknoloji transferi, entegrasyon ve tecrübeyi kazanmak için bunu önemsiyoruz” cevabını veriyor:

“Karşılığını alıp alamayacağımı ölçebilecek durumda değiliz şimdi lakin dünyada bir kadro çalışmalar yapılmış. Ben şöyle bir oran hatırlıyorum: Uzay çalışmalarına harcanan her dolar için yaklaşık 2-3 üç katının aşikâr bir vadede geri döndüğünü hesaplamışlar. Çabucak dönüşünü sağlamak mümkün olmayabilir. Ben Türkiye’de bu hususta yapılacak yatırımların orta vadede katlanarak geri döneceğine inananlardanım.”

Yıldırım, en somut karşılığın ise “Yakın yörüngede oluşturulacak üretim platformlarına partnerlik” ve “asteroid misyonu” olduğunu söylüyor:

“Bunun için de Amerikalı şirketlerle temas halindeyiz. Yakın bir vakitte yakın yörüngede üretim platformları oluşturulacak. TUA olarak bunlardan birine partner olmak isteriz.

“Çok sayıda incelenmesi gereken asteroid de var, çok farklı bir asteroide ulaşabiliriz. Bu heyecan verici yeni bir amaç olabilir. Alışılmış birinci 10 yıllık maksatların sonrasında…”

Daha evvel NASA ve Rusya’nın Ay’a gönderdiği sert iniş yapan uzay araçları, parçalanana kadar geçen müddette Ay’dan binlerce fotoğraf almıştı. Türkiye’nin göndereceği araçta da bu özellik olacak mı?

Bu soruya Yıldırım “Elbette, uzay aracını niçin yapıyoruz?” karşılığını veriyor:

“İçinde bizim yararlı yüklerimiz, bir fotoğraf makinesi illa ki olacak. Tarihi anı biz de seyretmek istiyoruz. Tahminen birden fazla olacak. Kimi ölçümler yapılabilecek. Bilim insanları ne koysak daha yararlı olur diye çalışıyor, şu an için o belirlenmiş değil şimdi. Boşuna gitmiş olmayacak yani. Hem yol hem de sert iniş esnasında olabildiğince bilgi toplayıp Türkiye’ye aktarmayı hedefliyoruz.”

Uzaya gidecek birinci Türk, ISS’te 10 gün kalacak

Salı günü açıklanan gayeler ortasında birinci Türk vatandaşının uzaya gönderilmesi de vardı.

2023 için planlanan bu maksat kapsamında bir Türk bilim insanı seçilerek eğitim alacak, milletlerarası işbirliği halinde Milletlerarası Uzay İstasyonu’na (ISS) gönderilecek ve 10 gün boyunca burada, Türk bilim insanlarının belirleyeceği bilimsel çalışmaları yapacak.

Yıldırım, takvimin en belli olduğu misyonun bu olduğunu zira uzaya insan gönderme kapasitesi olan üç ülkeden (ABD, Rusya ve Çin) biriyle anlaşarak ilerleneceğini belirtiyor. İsimlerin en fazla 6 ay içinde belirleneceğini söyleyen Yıldırım, “en fazla heyecan uyandıran amacın bu olduğu” görüşünde:

“Bana bile cep telefonumdan yüzlerce ileti yağıyor ‘Ben gideyim’ diye.”

Getty ImagesSpaceX ile ISS’e giden astronotlar

Bu program kapsamında tercihen Türkiye’de yaşayan ve ülke içindeki bir üniversitede çalışan iki yahut üç kişi yedekli olarak seçilecek. Misyon için muahede sağlanan ülkede 2 yıla yakın eğitim alacak bu şahıslardan biri, eğitimin muvaffakiyetle tamamlanması sonrası tekrar bu ülkenin ISS’teki kotasını kullanarak 10 günlüğüne misyona gönderilecek.

ISS’teki faaliyetler beş uzay ajansının işbirliği içinde yürütülüyor. Bunlar ABD, Rusya, Kanada, Japonya ve Avrupa uzay ajansları. Birebir anda ülkelerin kotalarına nazaran alınan altı yahut yedi astronot burada misyon yapabiliyor. Çalışmaların kapsamına nazaran kalış müddetleri 7 aya kadar uzayabiliyor.

Bu misyon için de hem ABD hem Rusya ile görüşülüyor:

“ABD de Rusya da 2 yıllık eğitimin kâfi olacağını teyit etti. Benim tercihim pilotaj art planı olan birini tercih etmek, zira muhakkak kaidelere alışık oluyorlar ve ön hazırlık süreci kısaltılmış oluyor. En az riskli, en düşük maliyetli tahlil tercihimiz olacaktır. Bizim ISS’le direkt temasımız işi karıştırabilir. Bize bu hizmeti verecek olan kurum bunu sağlayacağını taahhüt etti.”

Yıldırım, bunun için belirlenen bütçeyi de “gizlilik sözleşmesi” gereği açıklamıyor, “Bu bütçe elimizdedir, bunda bir zahmet yok.” diyor.

Tüm dünyanın uzunca bir mühlet bu vazife için bağımlı olduğu Rusya, Soyuz roketleriyle bir astronotu ISS’e göndermek için 80 milyon doların üzerinde fiyat talep ediyor.

ABD merkezli SpaceX şirketi ise geçen yıl kullanılmaya başlanan roketleriyle tıpkı vazife için 50 milyon dolar istiyor.

Fakat bu fiyatlara eğitim masrafı dahil değil.

Getty ImagesKazakistan’daki Baykonur üssünden fırlatılan Soyuz füzesi

Türkiye’de insan kaynağı kâfi mi?

Yıldırım, uygun kişinin seçimi ve Ay misyonunun çalışması sırasında yurt dışında çalışan Türk asıllı bilim insanlarıyla da temas kurduklarını söylüyor:

“En büyük problemlerimizden biri, Türkiye insan kaynağı açısından mukayese ettiğimiz ülkelerden daha geri durumda sayı prestijiyle. Açıkladığımız maksatlar için yeni yetişenlerin eğitimini tamamlamasını bekleyecek vaktimiz olmadığından şöyle bir sistem öngörüyoruz:

“Yurt dışında bu faaliyetleri yürütmekte olan çok sayıda Türk asıllı bilim insanları var. Bu kapasiteden istifade etmek istiyoruz. Öteki uyruklarda olan diğer ülkelerin bilim adamlarından da istifade ederek bu açığımızı kapatacağız.”

Tüm bu misyonların gerçekleşmesi için Türkiye’de bir de operasyon merkezi kurulacak. Merkezin İstanbul’da olması planlanıyor.

Türkiye’deki mevcut antenler gerekli haberleşmeyi sağlayacak kapasitede olmadığı için buraya bir de anten konulacak.

Fakat bu merkez de şimdi tasarım kademesinde.

Yıldırım, proje için “bir kısmını hizmet satın alarak oluşturacağımız için bir senede çok rahat bitirebileceğiz” diyor.

Getty Images

Uzay limanı nerede olacak?

Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın “dost ve kardeş ülkede” diye açıkladığı, coğrafik şartları fırlatma yapmaya uygun, okyanus kenarında ya da yerleşimin olmadığı çöl üzere geniş alanlara sahip bir ülkede uzay limanı işletmesi kurulması da planlanıyor.

Bu tanıma uygun ülkelerin “Katar, Pakistan yahut Somali olup olamayacağını” sorduğumuz Yıldırım, “Dersinizi iyi çalışmışsınız” demekle yetiniyor fakat isim vermekten kaçınıyor:

“Hem Afrika’da hem Asya’da hatta tahminen Güney Amerika’da birden fazla ülkeyle temas halindeyim. İsim vermeyeceğim, yanlış anlaşılabilir zira görüşmeler devam ediyor. Bir uzay limanını müşterek işletmek mümkün görünüyor.”

Türkiye bugüne kadar Kazakistan, Ukrayna ve Macaristan ile mutabakatlar imzalandı. Macaristan’la imzalanan mutabakat aslında geniş bir işbirliği mutabakatının içinde uzayla ilgili yer alan genel unsurlar. Kazakistan ve Ukrayna’yla ise uzayla ilgili çalışmalarda işbirliği yapma niyetini ortaya koyan nitelikte mutabakat zaptı düzeyinde imzalar atıldı.

Azerbaycan ve Pakistan ile de yakın vakitte uzay çalışmalarında işbirliği muahedesi imzalanması planlanıyor.

Cumhuriyet