“Hesabı getirir misin”, “şu çatalı değiştirir misin”, “bir kahve lütfen”…

İsimlerini, ailelerini, memleketlerini bilmiyoruz. Lakin gittiğimiz restoranlarda, kafelerde hergün onlardan bir şeyler istiyoruz. Ya da “istiyorduk” diyeyim. Zira milyonlarca insanın ekmek yediği restoranlar ve kafeler, “önlem” denilince birinci akla gelen yerler oldu. Kongreler, mitingler tam gaz sürerken, pandemide onlar kapatıldı. Haliyle en büyük mağdur garsonlar oldu. Kimi sigortasızdı yardım bile alamadı. Kimi kısa çalışma ödeneği ile kıt kanaat geçindi. Artık restoranlar kapanırken, şanslı olup da alabilecek olanlar, aylık bin 500 lirayla nasıl yaşayacağını düşünüyor.

Geçen hafta 8 farklı işyerinde çalışan 13 garsonla bir ortaya geldim. “Bir yılda ne yaşadınız, bugün nasıl hissediyorsunuz, geçen hafta ilan edilen bin 500 lira yardım hayatınızı nasıl etkileyecek, gelecekten ne bekliyorsunuz” diye sordum. Bir dokundum, bin ah işittim. Onlar anlattı, ben not aldım. İşlerini kaybetme riskinden ötürü soyadlarını yazmadım. Sonuçta ortaya milyonlarca insanın yaşadığı kahrın bir özeti çıktı:

Yavuz: Bir yılda çok şey değişti. Yaşamayı düşünmediğimiz şeyler yaşadık. İşle ilgili, aile hayatımızla ilgili. Beşerlerle konuşan şahıslarız, hiç kimseyle konuşamadık aylarca. Çıkarımız üçte teğe düştü. Kısa çalışma ödeneğine mahkum kaldık. Bana ayda 1500 lira verdiler. Kira mı vereyim, çocuklara harçlık mı vereyim? Bizim kesimin yüzde 90’ı parayı tutmaz, elindekini birebir ay harcar. Hepimiz bu sorunu yaşadık.

Fırat: Bu kesimde birikimi sağlayacak para kazanmak mümkün değil aslında. Kira, fatura vs. ödedikten sonra aslında birikim yapmak imkansız. Pandemi öngörülebilir bir şey değildi. Süreç yönetilemeyince asıl kederi biz çektik. Ailemize karşı verdiğimiz kelamları tutamaz hale geldik. Maddiyatla ilgili güvensizlik oluştu. Meskende oturduk. Tahminen de bu dal artık bitecek diye düşündük. Sanki iş değiştirmek mi gerekiyor diye bocaladık. Buhranımız ailelerimize de yansıdı.

TERK EDİLMİŞ ÜZERE OLDUK

Murat: Ruhsal olarak sıkıntı bir periyottan geçiyoruz. Eşinizden dostunuzdan yardım geldiğinde bile makus hissediyorsunuz. Toplumsal hayatımızı çalıştığımız vakit yönetim ederken artık terk edilmiş üzere olduk. Tabiri caizse bize “başınızın devasına bakın” dediler. Manava yazdırmayla, bakkala yazdırmayla, aylık 1700 lirayla hayatın geçmeyeceğini herkes biliyor.

Kısıtlamalarda açık olduğumuz periyotlarda bile iş kaybımız oldu. 6-7 kişilik restoranlarda 2-3 kişi meskende kaldı. Kendi ortamızda anlaştık. Konut kirası olanlara öncelik verdik. Akşam yedide dükkan kapanıyor. Bizim restoranda içki var. Açılmanın da bir tesiri olmadı.

Yavuz: 2 Mart’ta açıldık. Lakin alkollü restoranlar hiç açılmamış üzereydi. Aslında pandemi öncesi akşam yediden evvel bir kişi olmazdı. Artık yedide yer kapatıyoruz. Ramazan’da tümden kapatacağız. Güya açılıp da iş yapacakmış üzere kısa çalışma ödeneği kesildi.

SİGARA SARMAYI ÖĞRENDİK

Salim: Pandemiden 3 ay evvel bir yer açmıştık, kapandı. Kısa çalışma ödeneği de alamadık. Bağkurluydum ben. Ne öğrendik? Sigara sarmayı iyi öğrendik.

4 ay sonra restoranlar kapandı. Bir ay işimizi bulduk derken yeniden yasaklar oldu. Kısa çalışma ödeneği deva olacaktı. Lakin onu da almak için 60 gün çalışmış olmak gerekiyor. Bu süreçte devletin olmadığını gördük.

Hesabımı yapıyorum. 25 senede tahminen 5 trilyon vergi vermişiz. Fakat devlet bana 10 lira vermemiş. Vakıfbank’tan 3 bin lira muhtaçlık kredi aldım. 6 ay sonra icra kağıdı gönderdi. Aile dayanaklarıyla halledebildim. Emekli babamız 2 bin lira emekli maaşının bir kısmını gönderiyor. Aileler dağıldı, intihar edenler oldu.

Fırat: Maaş alamadığım aylarda memleketten peynir, bulgur geldi. Devlet de buna mecbur bıraktı insanları.

Talat: Erzağımız köyden geldi. Yalnızca erzak değil, ailem para gönderdi, kısa çalışma ödeneği yetmediği için. 1150 kira veriyorum, 1570 lira ödenek almıştım. Artık dayanak olarak 1500 lira yatacak.

Salim: Ödemelerde son üç seneyi baz alıyorlar. 3 senede 450 günün olacak. SSK’sı yatmadığı için bundan faydalanamayan var. Devlet de işyeri de prim yatırmadığı için emekli olamayanlar var. Belinde tömür var, yürüyemiyor lakin SGK’sı ödenmemiş, bekliyor. Bu türlü arkadaşlarımız var.

Fırat: Bir de fiyatsız müsaadeye gönderilenler 1160 lira aldı. Ben onlardan bir tanesiyim.

Sedat: Ben onu da alamadım. Alo SGK’yı aradım. Bana dediler ki işyeri sizin primini yatırmadığı için alamıyorsunuz. Dedim ki işyeri kapalı nasıl yatırsın. Fatura bize kesildi.

Salim: Hepimiz borçluyduk. Ben gereksinim kredisi çekmiştim. Kredi kartlarım var, ödeyemiyorum, patladı. Yüzde 6-8 faiz ödüyordum. “Yeniden yapılandırma” dediler, yüzde 19-20 faizle ödüyorum borçları.

GELECEĞİMİZ AVANS VERİLİYOR

Yavuz: Ocakta taban fiyata artırım geldi. Lakin kısa çalışma ödeneğine yansımadı. Bana Aralık’ta 1573 yatmıştı, Ocak’ta artmadı. Yani onu da eksik verdiler. Bir de 8 aydır sigorta primimiz gözükmüyor, yarın emekli olmak istesek karşımıza çıkacak.

Kutay: Devlet yardımmış üzere gösteriyor lakin aslında bize geleceğimizi avans veriyor. Yarın işten çıkarmalar türel hale gelecek. Lakin bugün verilen ödenek nedeniyle yarın tahminen de işsizlik maaşı alamayacağım. Onu bana evvelden vermiş görünüyor.

Güngör: Emekliyim. Sonrasında geldim bu kesime. Burada sigortalı olduğum halde devlet kısa çalışma ödeneği vermedi. Nasılsa emeklisin diye. Neyse ki çalıştığım yer verdi çalışma ödeneğini devlet vermediği halde.

Murat: Çalıştığım yerde patronlarım garsondu. 5-6 kişi birleşip açmıştı. Yer kapanınca onlar da devletten takviye bekledi, yararlanamadılar. Onlar alamayınca biz de görmedik. Bir kuruş alamadım işyerimden. Daha evvel işsizlik maaşı aldığım için, benden kısa çalışma ödeneği sırasında da kesinti oldu. Birden fazla işyeri, “arkadaşlar benim de sıktım var başınızın dermanına bakın” dedi. Ya da patron “size borç vereyim, iş başladığında sizden kesim modül alırım” dedi.

Bayram: Ağır ruhsal travma yaşadık. Aile içine de yansıyor. Kendimden örnek vereyim. Pendik’te oturuyorum. Belediyeyi aradım. Belediye, “yardım yapamayız” dedi. “Sadece 1500 lira alıyorum” diyorum, yeniden de uygun bulunmuyorum. Devletin yardım yapması lazımdı, yapmadı. Restoranda çalışan çalışamadı, kısa çalışma ödeneğinden ibaret kaldı her şey.

Murat: Devlet deseydi ki restoranları kapattık, hepinizin kredilerini erteliyoruz, ayda 3000-3500 lira takviye. Aslında ben meskenden çıkmazdım. Neden çıkayım. Lakin bunu yapmadığı için çaresiz kaldım. O denli olsa derdim ki en azından biz bize yettik.

ELEKTRİĞİM SUYUM KESİLDİ

Nazım: Devletin bir de denetleme açığı var. Banka faizleri de fiyat listeleri de bu türlü. Bana fatura geldi, ödeyemediğim için elektriğim ve suyum kesildi. Borcumu erteleme fırsatı vermediler. Halbuki devlet diğer açıklamıştı.

Veysel: Bu süreçte yüzde 70 yoksullaştık. 1200 lira kiram var. Kısa çalışma ödeneği aldım. Çocuklarım dershaneye, üniversiteye gidiyor. Nasıl yetiştireyim? Aslında sigortamız minimum fiyattan ödeniyor. İnşaata gittik, olmadı, beceremedik. 11 aydır kapalıyız. Hakkımızı istiyoruz, fazlasını değil. Çocuğum Kocaeli Üniversitesi’nde okuyor. Bursa başvurdu, reddedildi. “Baban sigortalı” dediler. Bunları aklım almıyor.

Ahmet: Ben kurumsal bir firmada çalışıyorum. Son 3 ay içinde birinci ay 2500 lira, son iki ay 2604 lira aldım. 2500 lira kira ödüyorum. Önümüzdeki ay için yarım maaş söylentileri var. Çalıştığım kurum “1500 lirasını devlet ödeyecek, üstünü biz tamamlarız onu da izinlerinizden keseriz” dedi. Yıllık müsaademiz 19 gün. Birinci kapanmada devlet ödeme yaptı lakin geç yaptı. Şirket avans verdi, devletin verdiğini de o aldı. Biz tekrar şanslıydık. Ben kadroluyum. Dönemlik çalışanlar oldu, son bir yıldır hiçbir yerde çalışamayan, hiçbir yardım alamayanlar oldu.

Talat: 2 arkadaşım dal değiştirdi. Biri pazarcılık yapıyor, öbürü ayakkabı firmasına girdi. Yaşım 52. Bu yaştan sonra işimi değiştirmeye bakıyorum.

Yavuz: En kıymetli restoranlarda şeflik yapmış arkadaşımız markette reyon diziyor. Biz bunu da yapamıyoruz. Zira gidip bir yerde çalışmamız için, işten çıkarma yasağından ötürü, istifa etmemiz gerekiyor. Yoksa tazminatın yanıyor. Neden tazminatımı yakayım diyorum. İstifa da edemiyorum. O nedenle gidip sigortalı bir işte de çalışamıyorum. Yaptığımız ekstra işler olursa sigortasız olacak. O bile yok.

RESTORAN KAPALI KUMARHANE AÇIK

Bayram: Açık söyleyeyim, ben kumarhanede çalıştım. Kumarhaneler sabaha kadar açık. 300-500 lira aldım. Kapıyı kilitliyorlar, yollarını buluyorlar. Tam “işim oturdu” diyordum, restoranlar açıldı. Oradan ayrıldım, restorana döndüm. Derken, tekrar kapandı.

Ahmet: Bana çalıştığım kurum mecburî olarak “izne git” diyor. Ramazan ayında 1500 lira ödeme yapılacak ya, “onu tamamlayayım müsaade yap” diyor. Böylelikle izinlerim de yanıp gidecek.

Devranın mutsuzu (Kendisine taktığı isim): Pahalı bir iş yapıyoruz, kıymetsizleştirmek için ellerinden geleni yapıyorlar. Kovid olayını bizim üzerimizde kullanıyorlar. Virüsü değil, bizi bitirmek için gayret sarf ediyorlar. Her yer açık biz kapalıyız.

Fırat: Kongreler bitti, yasaklar başladı. Bunu görüyoruz. Devlet aklı hizmet kesiminin sorunlarını çözemedi. Bizi işsiz ve parasız bıraktı.

Talat: Yarın “restoranları büsbütün kapatıyorum” da diyebilirler. Mart ayında kongreleri yapmak için açıldı. Sonra kapattılar.

Salim: Sordunuz lakin 1500 lira dayanak kararını önemsemiyorum. Umurumda bile değil. Hayatıma bakıyorum. Kirasını ödeyemeyen birinin halinden onlar anlamaz. 1500 lira verdin ne olacak, aldık ne olacak. Çocuk okulda uzaktan eğitim alıyor. Bilgisayarı bozulur diye korkuyorum. İnternet paketi 85 lira, doğalgaz 400, su 150, elektrik 150, kirası var, masrafları var, yeme-içme var. 1500 lira versen ne olacak.

Murat: 1500 lira takviye olsa da olur olmasa da olur. Emin olun hiçbir garson “ne kadar iyi” demiyor. Lakin birkaç kere manava, markete gidersin. Restorancılar Federasyon Lideri diye sakallı bir adam çıktı. Biz tanımıyoruz bu türlü birini. Nerden gelmiş, atandı mı bilmiyoruz.

Yavuz: Benim kısa çalışma ödeneğimi yatır. Yardımı istersen sonra yap. Ben 1800 lira alıyordum kısa çalışma ödeneği, artık 1500 lira yardıma döndü. Yani o da azaldı.

Devranın mutsuzu: Şu anın eşi gibisi yok. Hiçbir ülkede bu türlü bir şey yaşanmadı.

SONUÇTA İŞSİZ KALACAĞIZ

Veysel: Önümüzdeki aylar maaşlar yarıya düşecek. Nihayetinde işsiz kalacağız.

Ensar: Önümüzü göremiyoruz. Ramazandan sonra açılacağı kesin değil. Yediye kadar açılsa bir şey değişmiyor. Kısa çalışma ödeneği de kesiliyor. Çalışsak da birebir, çalışmasak da birebir.

Murat: Aslında bizim sormamız lazım: Biz ne yapacağız?

Nazım: Pandemide kısa çalışma ödeneği aldık. Tam yoluna giriyor derken artık tekrar bir ay ertelendi. Açılacak tahminen ancak ne vakit tam maaş alacağız onu bilmiyoruz.

Kutay: Hepimizin yıllık müsaadesi de belirsizleşti. Artık o müsaadeleri kullanabilecek miyiz o da aşikâr değil. Pazarları izinliydim, pandemide geçiyor o da müsaadeye benzemiyor.

Fırat: İstanbul’da Pazar sokak yasağı var. O gün müsaadeden sayılıyor. Müsaade günü çıkıp sokakta yürüyemiyoruz. Yani ya meskene kapanıyoruz ya işe gidiyoruz.

Nazım: Bırakmayı düşünüyoruz hepimiz, fakat ne yapacağımızı da bilmiyoruz. Mecburen bu bölümdeyiz.

Fırat: Alkollü yerleri kapatmak iktidarın düşüydü. Bu da fırsat oldu.

Salim: Ben o denli düşünmüyorum. Alkolden bol vergi alıyorlar. Kimlere servis yaptım, bilseniz… Kendileri de içiyor. Cari fazla vermeyen bir ülke alkolü tümden nasıl engelleyecek? Yalnızca kendi tabanına bildiri veriyor.

KÖPEK ÇAĞIRIR ÜZERE ÇAĞIRAN VAR

Garsonluk her iş üzere emekle yapılıyor. Fakat birileri tarafından küçümseniyor. Pandemi öncesi ya da sonrasında fark etmedi. Garsonlarla bir de bunu konuştuk.

Murat: Ben bu mesleği severek yapıyordum. Türkbükü’nde çalışıyordum. Ne zamanki İstanbul’a döndüm, parayı sonradan görmüş insanların geldiği restoranlarda çalışmaya başladım durum değişti. İki kadeh içtikten sonra berbat muamelelerine maruz kaldım. Köpeği çağırır üzere garsonu çağıran var. En çok “oğlum” lafı bana batıyor.

Salim: Mesela genç bir bayan geliyor, yanında yaşlı bir adam var. Yaşlı adam bayanın yanında bize karşıt davranarak egosunu tatmin ediyor.

Murat: Bizi hakir görüyorlar. Bir dizi var hatta “koskoca şirketin başına garson modülünü mı koyacaksın” dediler. Dava mı etsek diye düşündük.

Ensar: Bir makus örnek verilecekse daima garson.

Salim: Garson sözü erozyona uğramış. Dizilerde dayak yiyenler, 20 liraya peçete uzattıranlar. Çocuğum okula gidince “babam garson” demesin diye düşünüyorum.

Kutay: ABD ya da Avrupa’da bizim mesleğimizle emekli oluyor beşerler. 3 kuşak müşterisi olan 65 yaşında garson var. Biz seviyoruz bu mesleği lakin yabancılaştırılıyoruz.

Murat: Bizden emekli olan kesin hasta. Benim şefim emekli oldu. 2 yıl sonra öldü. Ben emekli olup köşesine çekilip dinlenen görmedim.

Yavuz: Meskene gidiyoruz, gece 12’den sonra otobüs çift bilet. Gece otobüse işçiler biniyor. Varlıklı binmiyor. Neden çift bilet oluyor? Otobüsler ortası bir saat, bir buçuk saat. Garsonlara belediye gece kart verse keşke. Bizim çalıştığımız restoranlardan belediye en iyi vergiyi alıyor. Bizi de düşünmesi gerekmez mi?

GARSONA YAPTIRILAN ÇÖPÇATANLIK

Nazım: Garsonlar çöpçatan olarak görülüyor. Bayanlara “al şunu götür” diye veriliyor. Ben bunu yapamam. Lakin yapmasak da bizi eziyorlar. Öbür yerden acısını çıkarıyorlar.

Talat: Sonra gidip tıpkı adamlar makus yorumlar yazıyor internete.

Murat: En ufak yanlışları internette en ağır halde yazıyorlar. O tenkit sonunda işimizden oluyoruz. Ufacık bir şeyi abartıyorlar. İşveren okuyup çabucak çıkarıyor.

Salim: Bir gün Kıvanç Tatlıtuğ dizisinde garson rolünde bizi kullandılar. Kağıda bir not yazmış, bayana gönderiyor. “Hayır yapmam” dedim. Garsonluk bu mu?

Murat: Restoransız bir Türkiye Cumhuriyeti düşünemiyorum. İnsanların da buna muhtaçlığı var. “Bu akşam dışlarda yemek yiyelim” demek heyecanlı geliyor. Restoran hepimizin dünyası.

Ahmet: Her beşere hizmet ediyoruz. Profesöre de kapkaççıya da hizmet ediyoruz. Yeterli olan şeyler de çok. 3-5 sene bir yerde çalışıyorsun, senin için oraya gelen de oluyor.

Murat: Ben bir hekim müşterim sayesinde anneme anjiyo yaptırdım.

Yavuz: Bize “izin gününde hasta ol” derler. Çalıştığın gün hasta olmaya bile hakkın yoktur. Hak hukuk adalet diyen insanın maalesef bu dalda yeri yok. Kullanan değil kollayan işveren istiyoruz.

Nazım: Can güvenliğimiz de yok. Sokağa açık olan yerlerde tehlike çok. Arbede çıkıyor ortada biz kalıyoruz. Tinerci geliyor biz ortaya giriyoruz.

Murat: Bizi düşünen yok ki… Bir tane Sıhhat Bakanlığı’ndan gelip, “o kadar müşteri ağırlıyorsunuz bir PCR testi yapalım” diyen olmadı.

Salim: Biz var mıyız yok muyuz? Beşerler, garsonu dikkate almadığı için yanında her şeyi konuşuyor. Özel işlerini, ihalelerini bile kulağımız yokmuş üzere yanımızda anlatıyorlar. Biz aslında yok insanız. Üretim olmayan bir ülkede herkes restoran açıyor. Hepsi de taban fiyat veriyor. Nasılsa bahşiş alıyorsunuz diyor işverenler. Bir şeylerin düzeleceğini sanmıyorum.

DEVLET GÖZ YUMUYOR

Garsonların iş şartları da makus. Birçoğu garantisiz çalışıyor. Kendilerinden dinleyelim.

Kutay: Özetle şöyle durum oluştu. Yıllarca hizmet verdik. Birinci defa hizmet alacağımız vakit hizmet göremedik.

Güngör: Şurda hareket yapsak devlet çabucak coplar. Çabucak varlığını hissettirir. Ancak aç kaldığımızda devleti görmüyoruz. Gereksinimimiz olduğunda devlet bize sahip çıkmıyor. Güya bize bu devirde taarruz varmış üzere. Güya bu periyodun günah keçisi biziz. Antalya’da turist gelecek diye neler yapılıyor, bizim restoranlarda aykırısını yaşıyoruz. Devletin güya restoranlara özel bir garezi var üzere. 1500 kişi çalışıyor yan yana fabrikada, lokanta ise kapalı.

Salim: Kardeşim işini bırakmak istiyor, bana takviye olmak için işini bırakamıyor. Restoranda bir şey vardır, son lokmayı kimse almaz. Ona “hicap lokması” deniyormuş. Herkes bizi ortada bıraktı, o son lokma biziz. Yeni jenerasyon artık bu dala girmiyor. Türkmenler, Özbekler, Afganlar çalışıyor. Suriyelilere verilen imkan bunlara verilmiyor. Bu göçmenlerin durumu makûs. Komiler ortasında neredeyse Türk yok. Göçmenlerin birçok sigortasız olduğu için, kapanmayla parasız kaldı. Suriyeli çalıştırana devlet dayanak veriyor lakin bu Orta Asya’dan gelenler mağdur oldu.

Yavuz: Bizim kesimde sigorta oranı çok düşük. Çok da kolay insan harcanıyor. Gerimizde sendika yok, gücümüz yok. Bir yanılgı yapıyorsun, işten çıkarılıyorsun. Aşçı bir mezeyi yanlış yapıyor, birebir gün işten çıkarılıyor. Bir müşteriye tatlı kaşığı yerine yemek kaşığı götürüyor. Garson işten kovuluyor. Buradaki garsonlara bakıyorum, ortalama 20 yıldır bu bölümdeyiz. Ancak hiçbirimiz sigorta gününü doldurmamışız. En yüksek günü olan tahminen 5000 gündür.

Salim: Hepsi ayrıyeten taban fiyat üzerinden yatırıyor sigortayı. Kaygı var, itiraz edemiyoruz.

Yavuz: Devlet isterse müfettişini gönderir, denetim eder. Bir müfettiş gelse baksa görecek. Aşçıbaşının da garsonun da bulaşıkçının da maaşları taban fiyat üzerinden yatıyor. Bu türlü bir şey olmaz. Devlet de buna göz yumuyor.

Bayram: AGİ (Asgari geçim indirimi) deniyor. Devlet çalışanlara veriyor. Maaş harici verilen para. İşveren vermiyor. Bir devlet kurumu gelip “sen yatırıyor musun” diye sormuyor.

Veysel: 6 yıldır çalışıyorum. AGİ diye bir şey almadım. Bordromda yazıyor fakat almıyorum. İşveren diyor ki maaşının içinde.

Kutay: 10 yıldır bu bölümdeyim hiç AGİ almadım.

Cumhuriyet