Ressam, müellif ve direktör Abidin Dino’nun hayatını kaybetmesinin üzerinden 27 yıl geçti.
Saffet Gaziturhan ve Rasih Dino çiftinin beşinci ve son çocukları olarak 23 Mart 1913’te, İstanbul’da dünyaya gelen Abidin Dino, Çağdaş Türk fotoğrafının öncülerinden biri oldu.
Şimdi 6 aylıkken Birinci Dünya Savaşı’nın başlangıç yıllarında ailesi çeşitli nedenlerle Cenevre’ye yerleşen Dino, 6 yıl burada yaşadı. Dino, bir mühlet Fransa’da da ailesiyle birlikte yaşadıktan sonra 1925’te Türkiye’ye dönerek, İstanbul’daki Robert Koleji’nde tahsil görmeye başladı.
Abidin Dino, ilkokul devrinde evvel babası Rasih Beyefendisi, akabinde da annesi Saffet Hanım’ı kaybetti.
Sanata duyduğu ilgi nedeniyle tahsilini yarıda bırakan Dino, ağabeyi şair Arif Dino’nun dayanağıyla fotoğraf, karikatür ve yazı alanında kendini geliştirdi.
NÂZIM HİKMET’İN KİTAPLARINI RESMETTİ
Dino, o yıllarda minyatür ve çizgi sanatına ilgi duydu; minyatür sanatı üzerine ağır araştırmalar yaptı.
Birinci desenlerini “Yarın” gazetesinde, birinci yazılarını ise şimdi 18 yaşındayken “Artist” mecmuasında 1930’lu yılların başında okurlarla buluşturan usta ressam, bu yıllarda tıpkı vakitte Nâzım Hikmet’in “Sesini Kaybeden Şehir” ve “Bir Meyyit Evi” kitaplarının kapaklarını tasarladı.
Abidin Dino’nun bir devir yaptığı Atatürk ile ilgili çizimleri de büyük bir beğeni ile karşılandı. Dino, kapak fotoğrafları çizdiği 1930’lu yıllarda halk bilimci Pertev Naili Boratav’ın kitaplarını da resmetti.
Daha sonra memlekette sanatın gelişmesini ve yayılmasını sağlamak hedefiyle ressam Elif Naci, Nurullah Berk, Zeki Faik İzler, Cemal Tollu ve Zühtü Müridoğlu ile birlikte 1933’te “D Grubu” isimli sanat topluluğunu kuran Dino, bir yandan fotoğraf, karikatür ve edebiyatla önemli bir uğraş içinde olurken öteki yandan sinema alanına da ilgi duydu.
MALRAUX VE PICASSO ÜZERE PERİYODUN ÖNDE GELEN SANATKARLARIYLA TANIŞTI
Atatürk’ün ricası ile “Türkiye’nin Kalbi Ankara” isimli bir belgesel sinema çekmek için 1933’te İstanbul’a gelen Rus direktör Sergey Yutkeviç, sinemanın çekim sürecinde bir stantta gördüğü Abidin Dino’nun fotoğraflarını çok beğendi. Atatürk de bu sürece dahil olarak ünlü direktörden bir Türk genci eğitmesi konusunda kelam aldı ve Yutkeviç fotoğraflarını çok beğendiği Dino’yu dekoratör ve ressam olarak çalışmak üzere Rusya’ya davet etti.
Abidin Dino, bu davet üzerine 1934’te gittiği Rusya’da makyajdan dekora, rejiden senaryoya kadar tüm taraflarıyla sinema ile ilgili bir eğitim aldı ve bu sırada Gertrude Stein, Tristan Tzara, Sergey Ayzenştayn, Andre Malraux ve Pablo Picasso üzere periyodun önde gelen sanatkarlarıyla tanıştı. 1937’de 2. Dünya Savaşı’nın tesiri ile Rusya’da yaşayan yabancı asıllı öğrenciler ülkeden ayrılmak zorunda kalınca Abidin Dino da Paris’e gitti.
Paris’te kimi sinema çalışmalarında bulunan Dino, yeniden bu devrin değerli şair ve müellifleri ile yakın bir bağ kurdu. İki yıl boyunca Paris’te yaşayan Dino, daha sonra 1939’da Türkiye’ye döndü ve fotoğrafla ilgili çalışmalarına devam etti. Usta ressam, bu yıllarda personel, balıkçı ve köylü bireylere fotoğraflarında yer verdi.
FRANSA, CEZAYİR VE ABD BAŞTA OLMAK ÜZERE BİRÇOK FARKLI ÜLKEDE STANT AÇTI
Abidin Dino, 1941’de de arkadaşlarıyla Yeniler Kümesini oluşturdu. Türkiye Komünist Partisi’ne üye olan Dino, Birebir yıl Yeniler Gurubu’nun balıkçıları mevzu alan birinci standını açtığı periyotta siyasi nedenlerle evvel Çorum’a daha sonra da Adana’ya sürgün edildi.
Adana’da “Türk Sözü” isimli bir gazeteyi yöneten Dino’nun bu devir yazdığı “Kel” isimli oyunu kısa mühlet sonra toplatıldı.
Dino, çizgi ve desenlerin ön plana çıktığı fotoğraflarında emekçi ve köylü tiplerini özgün bir üslupla işledi. Yapıtlarında Picasso’dan da epeyce etkilenen Dino, bu devir dilbilimci ve muharrir Güzin Dino ile 50 yıl sürecek bir evliliğe imza attı. Dino, daha sonra 1943’te sürgün sona erince İstanbul’a geri döndü.
Kurtuluş Savaşı zaferini canlandıran “Toros Destanı” isimli senaryosunu 1944’te yazan Dino, o yılların genç muharriri Yaşar Kemal’le de bu senaryo aracılığıyla tanıştı ve ortalarında uzun sürecek bir dostluk başladı.
İstanbul’a döndükten sonra da yasakları devam eden Dino, 1952’de yurt dışına çıkış yasağı kalkınca Paris’e yerleşti. Fransa, Cezayir ve ABD başta olmak üzere birçok farklı ülkede stantlara imza atan Dino, Fransa Plastik Sanatlar Birliği’nin onursal başkanlığı ile New York Dünya Sanat Standı’nın sanat danışmanlığı misyonlarında bulundu.
“MESAJ, FOTOĞRAFLA SEYİRCİ ORTASINDA HALLEDİLECEK BİR MESELE”
Fotoğraflarıyla bir ileti iletme korkusu taşımadığını belirten, “Resim bir bildiri iletmek istiyorsa kendi kendine, bu onun bileceği iş, benim değil. Zira karıştığım andan itibaren o ileti dediğimiz obje kaybolur. O, fotoğrafla seyirci ortasında halledilecek bir problem.” sözlerini kullanan Dino, bir röportajında Paris’e yerleşmesini şu sözlerle anlatmıştı:
“1952 yılında Paris’e geldim, yerleştim, çalışmaya başladım. Birinci standımı lakin 1956 yılında açabildim. Bir müddet çabalamak icap ediyordu lakin başlangıçta güzel deneylerim oldu. Mesela 1938’den beri tanıdığım Picasso beni Vallauris’e çağırdı. Orada seramik yaptık birlikte. Birlikte biraz savlı kaçacak ancak birebir atölyede ve tıpkı masada Picasso’yla birlikte seramikler yaptık. Tekrar fotoğraf yapma isteğim canlandı ve Paris’e döndüm. Paris’te bir müddet çabaladıktan sonra ki bu uğraş ebediyen uzun sürüyor ve serüvenli bir efordur ressamların zahmeti, birinci standımı yaptım. Birinci sergiden sonra birçok kapılar açıldı.”
Abidin Dino, tıpkı röportajda fotoğraf yaparken neler hissettiğini de şöyle söz etmişti:
“Pek düşünmeden yapmak lazım. Bir kaynaktan akan su doğal olarak nasıl akıyorsa fotoğrafın de şiirin de o biçimde akması lazım. Bir iç mecburilik sonucu. İçeriden o mecburilik bulunmadıkça bir şey yapmanın imkanı yok. Bu makûs bir tembellik belirtisi değil, yalnızca o iç kaynağın olmaması. Bir ip cambazına tam ipin üzerinde dolaştığı sırada derseniz ki ‘neler düşünüyorsunuz?’, ‘birtakım fizikî kanunları düşünür müsünüz?’ ‘düşerseniz size ne olur?’ diye, o nitekim düşünüp de size yanıt vermeye çalışırsa kesinlikle ki düşer. Ressamlar için de galiba birebir sorun var. Düşünmemek lazım mümkün mertebe. Bu mümkün değil maalesef. Tamamıyla düşünmezsek tahminen mükemmeller çıkacak ortaya. Bir karara bağlı bir iş değil yapılan fotoğraf, bir ihtiyaç.”
TÜRKİYE’DEKİ BİRİNCİ ŞAHSÎ STANDINI 1969’DA SANATSEVERLERLE BULUŞTURDU
“İşkence”, “Atom Korkusu”, “Savaş ve Barış”, “Çıplaklar”, “Dört Kent”, “Dağ-Deniz” üzere birçok yapıtı çeşitli galeri, müze ve koleksiyonlarda yer alan Dino, 1960’da Nazım Hikmet’in yazdığı “Saman Sarısı” şiirinde kendisine “Bana mutluluğun fotoğrafını yapabilir misin Abidin?” demesi üzerine ona bir şiirle karşılık verdi.
Bu şiirleşmeden sonra her röportajında kendisine sorulan mutluluğun fotoğrafını yapması konusuna ise Abidin Dino, şu karşılığı verdi:
“Mutluluğun değil ancak sevincin fotoğrafını vakit zaman yaptım. Memnunluk süreklilik gerektiren bir şey. Fotoğraf tarihinde pek de yapabilen olmadı. Kaygının, nahoşluğun, sefaletin, mutsuzluğun yapıldı da mutluluğun hayır. Büyük sevinçler yaşadım. Evet, tekrar tekrar yaşadım. Bir ömür uzunluğu Güzin’le yaşamak mutluluğun eşiğinde yaşamak demek. Güzin olmasaydı, çoktan yok olmuştum.”
Abidin Dino, tekrar bir röportajında kendi fotoğraf çalışmalarını ise şöyle özetledi:
“1930’lu yıllarda parmak fotoğrafları yapmaya başladım. Akabinde Adana’da bulunduğum yıllarda çizdiğim Türk köylüsü çizimleri geldi. Türk köylüsünü o güne kadar cici bici çizmişti ressamlar. Çok iyi fotoğraflar vardı lakin idealize edilmiş bir Türk köylüsüydü görünen. Ben o yıllarda Türk köylüsünü yakından izlediğim için gerçeğe daha yakın, lakin kaba bir realizme düşmeden çizdiğimi düşünüyorum. O sıralarda Yaşar Kemal ile tanıştım. Ağıtlar, türküler toplayan genç bir çocuktu. Geleceğin müellifinin birinci tomurcuklarını gördüm. Derken Paris’te evvel parmak fotoğrafları, akabinde azap fotoğrafları standı açtım. Bir oldukça çetin ve hırçın bir sergiydi ancak Paris o denli bir kent ki değişik ve şaşırtan şeyleri kabul edebiliyor. Dostlar bana bu türlü fotoğraflarla işe başlamanın yanılgı olduğunu, bu fotoğrafları kimsenin beğenip almayacağını söyledi. Fakat hepsi satıldı. Paris bu türlü bir kent, hiçbir şey belirli olmuyor. Sonraki devirlerde soyut dönemim başladı. Daha düşünsel biçimler ortaya çıktı. Deniz, gök ve soyut yapılar.”
Dino, 1966’da yönettiği Dünya Futbol Kupası’nı husus alan “Gol” isimli belgesel sinemayla, İngiliz Sinema ve Televizyon Sanatları Akademisi tarafından direktör Robert Joseph Flaherty anısına verilen belgesel sinema mükafatını aldı. 1968’te ise öğrenci olayları sırasında Paris sokaklarında yürüyüşlere ve toplantılara katılan Dino, bu sırada sokaklardaki izlenimlerine yapıtlarında yer verdi.
Yaşar Kemal’in “Deniz Küstü” isimli romanını, İlhami Bekir’in “Unuttum” ve Melih Cevdet Anday’ın “Tanıdık Dünya” isimli şiir kitaplarını da resimleyen Dino, Türkiye’deki birinci ferdî standını 1969’da açtı. Bu stantlarda Paris izlenimlerini bir kısmını yapıtlarıyla sanatseverlerin beğenisine sunan Dino, 1989’da Fransız Kültür Bakanlığı’nın “Sanat ve Edebiyat Altın Şövalye Nişanı” ile ödüllendirildi.
SANAT HAYATI BOYUNCA 50’NİN ÜZERİNDE STANDA İMZA ATTI
Fikret Mualla, Hakkı Anlı, Remzi Raşa, Selim Turan, Avni Arbaş, Nejat İhtilal, Mübin Orhon ve Albert Bitran ile birlikte “Paris Türk Ekolü” pentür sanatkarlarından gösterilen usta ressamın “Eller, Parmaklar, Acılar, Acayipler, Tedirginler, Domatesler” başlıklı standı 1984’te ve “Bu Dünya Sergisi” 1987’de İstanbul’da açıldı.
Heykelle de ilgili olan Dino’nun el motiflerinden oluşan bir yapıtı ise 1993’te Maçka’ya yerleştirildi. Tıpkı yıl, Dino’yu anlatan “Biçimden Öte” ve “Acıyı Çizmek” isimli kitapları yayımlandı.
Sanat hayatı uzunluğunda 50’nin üzerinde standa imza atan sanatkara, 1990’da tiroid kanseri teşhisi konuldu ve 7 Aralık 1993’te Paris’te vefat etti. Sanatkarın cenazesi daha sonra İstanbul’a getirilerek, Aşiyan’daki aile mezarlığında toprağa verildi.
Usta sanatkarın vefatının akabinde “Kültür, Sanat ve Siyaset Üstüne Yazılar” ismi altında, “Kısa Hayat” hikayesi, “Kel” ve “Verese” isimli oyunları, “Eller”, “Pera Palas”, “Sinan” isimli anlatıları ve 1938-1993 tarihleri ortasında yazdığı yazılar yayımlandı. Ayrıyeten sanatkarın eşi Güzin Dino’nun da “Gel Vakit Git Zaman-Abidin Dino’lu Yıllar” isimli bir kitabı da bulunuyor.
Abidin Dino’nun kaleme aldığı yapıtları ise özetle şöyle:
Oyun : “Kel” (1944), “Kel- Verese” (1947) Deneme: “Ölüm mü ? Ne Buluş” (2004), “Eller” (2005)
Monografi: “Fikret Mualla” (1980), Ferit Edgü’nün hazırladığı “Kısa Hayat Öyküm” (1996)
Hikaye: Yeniden Ferit Edgü tarafından 2002’de hazırlanılan 1934 ve 1940 yılları ortasında yayınlanmış 5 hikayesi ile yayınlanmamış 3 kısa sinema hikayesinin yer aldığı “Yeditepe Öyküleri”
Anlatı: “Pera Palas” (1994), Ferit Edgü’nün yayına hazırladığı “Sinan” (1996) ve “Ne Hoş Çocukluktu” (2002), “Kızılbaş Günlerim” (2001)
Cumhuriyet
