Montrö Boğazlar Mukavelesi, 1936’da imzalanan ve Türkiye’ye İstanbul ve Çanakkale boğazları üzerinde denetim ve savaş gemilerinin geçişini düzenleme hakkı veren memleketler arası mukaveledir. Mukavele, Türkiye’ye Boğazlar üzerinde tam denetim hakkı verir ve barış vakti sivil gemilerin özgürce geçişini garantiler. Mukavele, Karadeniz’e kıyısı olmayan ülkelere ilişkin savaş gemilerinin geçişini hudutlar. 1923’te Lozan Antlaşması ile birlikte imzalanan Boğazlar Mukavelesi’nin yerine geçmiştir. Bu mukaveleyle birlikte Memleketler arası Boğazlar Kurulu’nun da vazifesi sonlanmıştır.

1936’DA İMZALANDI

Boğazlar’ın rejimini değiştirecek olan konferans, 22 Haziran 1936’da İsviçre’nin Montrö kentinde toplanmıştır. İki ay süren toplantılardan sonra 20 Temmuz 1936’da Bulgaristan, Fransa, Büyük Britanya, Avustralya, Yunanistan, Japonya, Romanya, Sovyetler Birliği, Yugoslavya ve Türkiye tarafından imzalanan yeni Boğazlar Kontratı ile Türkiye’nin kısıtlanmış hakları iade edilmiş ve boğazlar bölgesinin egemenliği Türkiye’ye geçmiştir.

Türkiye daha evvel Sovyetler Birliği ile yaptığı saldırmazlık antlaşması uyarınca Sovyetler Birliği’nin de dayanağı alınmıştır. Kontrat 9 Kasım 1936’da yürürlüğe girmiş ve Milletler Cemiyeti Kontrat Serisi’ne 11 Kasım 1936’da kaydedilmiştir.

MONTRÖ BOĞAZLAR SÖZLEŞMESİ’NİN KIYMETİ

Montrö Antlaşması, Türkiye’nin ulusal çıkarlarını kapsar. Montrö Boğazlar Mukavelesi, tıpkı Lozan Barış Antlaşması üzere Türkiye açısından vazgeçilmez niteliktedir. Mukavele, Türkiye’ye Boğazlar üzerinde tam denetim hakkı verir ve barış vakti sivil gemilerin özgürce geçişini garantiler. Mutabakat, Türkiye’ye İstanbul ve Çanakkale boğazları üzerinde denetim ve savaş gemilerinin geçişini düzenleme hakkı verir.

MONTRÖ BOĞAZLAR SÖZLEŞMESİ’NİN HUSUSLARI

Ticari Gemilerin Geçiş Rejimi ile Savaş Gemilerinin Tâbi Olacağı Yaptırımlar ve Geçiş Rejimi hakkında ayrıntılı unsurların yer aldığı Montrö Boğazlar Sözleşmesi’nin birtakım unsurları şu halde:

Ticari Gemilerin Geçiş Rejimi

– Barış vaktinde, gündüz ve gece, bayrak ve yük ne olursa olsun, hiçbir süreç (formalite) – sıhhat kontrolü hariç – olmaksızın Boğazlar’dan geçiş ve gidiş-geliş (ulaşım) tam özgürlüğünden yararlanacaklardır.

– Savaş vaktinde Türkiye, savaşan değil ise bayrak ve yük ne olursa olsun Boğazlar’dan geçiş ve gidiş-geliş (ulaşım) özgürlüğünden yararlanacaklardır. Kılavuzluk ve yedekçilik (römorkörcülük) isteğe bağlı kalmaktadır.

– Savaş vaktinde Türkiye savaşta ise, Türkiye ile savaşta olan bir ülkeye bağlı olmayan ticaret gemileri, düşmana hiçbir biçimde yardım etmemek şartıyla Boğazlar’da geçiş ve gidiş-geliş (ulaşım) özgürlüğünden yararlanacaklardır. Bu gemiler Boğazlar’a gündüz girecekler ve geçiş, her seferinde Türk makamlarınca gösterilecek yoldan yapılacaktır.

– Türkiye’nin kendisini pek yakın bir savaş tehlikesi tehdidi karşısında sayması durumunda, Boğazlar’dan geçiş ve gidiş-geliş (ulaşım) tam özgürlüğünden yararlanacaklardır; lakin gemilerin Boğazlar’a gündüz girmeleri ve geçişin her seferinde Türk makamlarınca gösterilen yoldan yapılması gerekecektir. Kılavuzluk, bir durumda mecburî kılınabilecek; lakin fiyata bağlı olmayacaktır.

Savaş Gemilerinin Tâbi Olacağı Yaptırımlar ve Geçiş Rejimi

1. Barış Vakti

– Karadeniz’e kıyıdaş devletler, bu deniz dışında yaptırdıkları ya da satın aldıkları denizaltılarını, tezgâha koyuştan ya da satın alıştan Türkiye’ye vaktinde haber verilmişse, deniz üslerine katılmak üzere Boğazlar’dan geçirme hakkına sahip olacaklardır. Kelam edilen devletlerin denizaltıları, bu bahiste Türkiye’ye detaylı bilgiler vaktinde verilmek şartıyla, bu deniz dışındaki tezgâhlarda onarılmak üzere de Boğazlar’dan geçebileceklerdir. Gerek birinci gerek ikinci durumda, denizaltıların gündüz ve su üstünden gitmeleri ve Boğazlar’dan tek başlarına geçmeleri gerekecektir.

– Savaş gemilerinin Boğazlar’dan geçmesi için, Türk Hükûmeti’ne diplomasi yoluyla bir ön bildirimde bulunulması gerekecektir. Bu ön bildirimin olağan mühleti sekiz gün olacaktır;ancak, Karadeniz kıyıdaşı olmayan devletler için bu müddet on beş gündür.

– Boğazlar’dan geçişte bulunabilecek bütün yabancı deniz kuvvetlerinin en yüksek toplam tonajı 15.000 tonu aşmayacaktır.

– Rastgele bir anda, Karadeniz’in en güçlü donanmasının (filosunun) tonajı kontratın imzalanması tarihinde bu denizde en güçlü olan donanmanın (filonun) tonajını en az 10.000 ton aşarsa öteki kıyıdaş ülkeler Karadeniz donanmalarının tonajlarını en çok 45.000 tona varıncaya kadar arttırabilirler. Bu hedefle, kıyıdaş her Devlet, Türk Hükûmetine, her yılın 1 Ocak ve 1 Temmuz tarihlerinde, Karadeniz’deki donanmasının (filosunun) toplam tonajını bildirecektir; Türk Hükûmeti de, bu bilgiyi, kıyıdaş olmayan öteki devletlerle Milletler Cemiyeti nezdinde paylaşacaktır.

– Bununla birlikte, Karadeniz kıyıdaşı olmayan bir ya da birkaç Devlet, bu denize, insancıl bir gayeyle deniz kuvvetleri göndermek isterlerse, bu kuvvetin toplamı hiçbir varsayımda 8.000 tonu aşamaz.

– Karadeniz’de bulunmalarının gayesi ne olursa olsun, kıyıdaş olmayan devletlerin savaş gemileri bu denizde yirmi-bir günden çok kalamayacaklardır.

2. Savaş Vakti

– Savaş vaktinde, Türkiye savaşan değilse, savaş gemileri üstte belirtilen şartlar içinde, Boğazlar’da tam bir geçiş ve gidiş-geliş (ulaşım) özgürlüğünden yararlanacaklardır.

– Akına uğramış bir Devlete ve Türkiye’yi bağlayan bir karşılıklı yardım antlaşması yeterince yapılan yardım durumları dışında savaşan rastgele bir Devletin savaş gemilerinin Boğazlar’dan geçmesi yasak olacaktır.

– Karadeniz’e kıyıdaş olan ya da olmayan devletlere ilişkin olup da bağlama limanlarından ayrılmış bulunan savaş gemileri, kendi limanlarına gitmek niyetiyle boğaz geçişi yapabilirler.

– Savaşan devletlerin savaş gemilerinin Boğazlar’da rastgele bir el koymaya girişmeleri, denetleme (ziyaret) hakkı uygulamaları ve diğer rastgele bir düşmanca aksiyonda bulunmaları yasaktır.

– Savaş vaktinde, Türkiye savaşan ise, savaş gemilerinin geçişi konusunda Türk Hükûmeti tümüyle dilediği üzere davranabilecektir.

– Türkiye kendisini pek yakın bir savaş tehlikesi tehdidi karsısında sayarsa, Türkiye savaş durumu geçiş rejimini uygulamaya başlayacak lakin; Milletler Cemiyeti Kurulu Türkiye’nin aldığı tedbirleri 3’te 2 çoğunlukla haklı bulmazsa Türkiye bu tedbirlerini geri almak zorunda kalacaktır.

Genel Kararlar

– Boğazlar kayıtsız koşulsuz Türkiye Cumhuriyeti’ne bırakılacak, tahkimat yapmak hakkı tanınacaktır.

– Türk Hükûmeti, mukavelenin, savaş gemilerinin Boğazlar’dan geçişine ait her kararının yürütülmesine göz kulak olacaktır.

MONTRÖ BOĞAZLAR SÖZLEŞMESİ’NİN FESİH KURALLARI

Mukavelenin mühleti, yürürlüğe giriş tarihinden başlayarak, 20 yıl sürecektir. Bununla birlikte, mukavelenin 1. hususunda doğrulanan geçiş ve gidiş-geliş (ulaşım) özgürlüğü unsurunun sonsuz bir mühleti olacaktır.

20 Temmuz 1956’da kontratın müddeti bitmiş, mukaveleyi imzalayan devletler Montrö Boğazlar Mukavelesi’ni değiştirmek için teşebbüslerde bulunmuşlar fakat başarılı olamamışlardır.

Memleketler arası Deniz Hukuku kuralları ve fesih kurallarında da belirtildiği üzere gemilerin uğraksız geçiş (transit değildir) hakkı gereği mukavelenin değişmesi durumunda dahi Türk Boğazları’ndan geçecek hiçbir gemiden zarurî fiyat talep edilemeyecektir.

Cumhuriyet