Getty Images

1960’ların sonunda Amerikan Havacılık ve Uzay Dairesi NASA, tüm insanlığın yazgısını değiştirebilecek bir ikilemle karşı karşıyaydı.

Apollo 11’le Ay’a giden astronotlar Dünya’ya geri dönmüş, Büyük Okyanus’ta yüzen kapsülün içinde sıcaktan bunalan astronotlar dışarı çıkarılmayı bekliyordu.

Küçük de olsa astronotların ölümcül uzay mikroplarını Dünya’ya getirmesi riski vardı. Fakat NASA, üç ulusal kahramanını kapsülde bekletmeme kararı aldı.

Bundan onlarca yıl evvel, bir küme bilim insanı ve askeri yetkililer de emsal bir dert yaşamıştı.

Birinci atom bombası denemesini izlemeyi beklerken bunun bir felaketle sonuçlanma ihtimalinin farkındaydılar.

Bu deneyleri, kazara atmosferi tutuşturabilir, gezegendeki tüm ömür sona erebilirdi.

Dünyanın yazgısını elinde tutanlar

Geçtiğimiz yüzyılda az sayıda insan böylesine sayılı anlarda dünyanın mukadderatını elinde tuttu.

Çok küçük de olsa topyekün bir felaketin yaşanması ihtimali vardı. Yalnızca kendi hayatlarını değil, her şeyi sonunu getirebilecek bir ihtimal.

İnsanlık, 20. yüzyılın ortalarında uzaya araç ve insan gönderme planları yapmaya başladığında kontaminasyon (mikrop bulaşması, kirlenme) konusu gündeme geldi.

Birinci olarak “gidiş” kontaminasyonu korkusu yaşandı. Yani Dünya’daki organizmaların kazayla kozmosa taşınması riski.

Uzay araçlarının fırlatılmadan evvel sterilize edilmesi, her şeyin dikkatli bir halde paketlenmesi gerekiyordu. Uzay aracına mikropların girmesi, dünya dışı ömrün izlerini bulma eforlarına ziyan verebilirdi.

Ve uzayda dünya dışı organizmalar varsa, bunlar Dünyalar Savaşı sinemasının sonundaki üzere uzaylılarla birebir akıbeti yaşayabilir ve Dünya’ya has mikrop ve bakteriler tarafından öldürülebilirlerdi.

Bu tasalar, geçmişte olduğu üzere, günümüzde yani Uzay Yarışı çağında da geçerliliğini koruyor.

Getty Images

İkinci dert ise “dönüş” kontaminasyonu riskiydi. Astronotlar, roketler ve uzay araçlarının, Dünya’daki ömrü yok edecek ve oksijenimizi büsbütün bitirebilecek organizmaları Dünya’ya getirebileceğinden korkuluyordu.

NASA, Apollo’nun Ay seyahatlerinin planlamasında bu mümkünlüğü dikkate almak zorundaydı. Astronotlar Dünya’ya tehlikeli bir şey getirebilir miydi? O devirde bunun yüksek bir mümkünlük olmadığı düşünülüyordu.

Çünkü Ay’da hayat olduğunu düşünenlerin sayısı azdı. Ancak sonuçları çok ağır olabileceği için bu senaryonun araştırılması gerekiyordu.

Periyodun bu alanda öde gelen bilim insanlarından olan Carl Sagan, “Apollo 11, yüzde 99 ihtimalle Dünya’ya Ay organizmaları getirmeyecek. Ancak yüzde 1’lik bir ihtimal bile göz gerisi edilemeyecek kadar büyük” demişti.

NASA, kimi durumlarda biraz gönülsüz olarak da olsa birtakım karantina tedbirleri aldı.

ABD Kamu Sıhhati Kurumu, planlanandan daha sıkı tedbirler alması için NASA’ya baskı yaptı, kontamine olmuş astronotları sondan geri çevirme yetkisi olduğunu hatırlattı.

Kongre oturumlarının akabinde, NASA, astronotların kapsülden çıkarılacakları gemide çok masraflı bir karantina merkezi kurmayı kabul etti.

Ayrıyeten Ay kaşiflerinin aileleriyle buluşmaları ve Başkan’la el sıkışmalarından evvel üç hafta kendilerini izole etmeleri kararlaştırıldı.

Lakin Duke Üniversitesi öğretim üyesi Jonathan Wiener’a nazaran karantina prosedüründe büyük bir boşluk vardı.

Asıl protokolde astronotların suya indikten sonra kapsülde kalmaları öngörülüyordu.

Lakin NASA’nın, astronotların sıcak, sıkışık ve dalgalarla sallanan bir kapsülün içinde beklemesi konusunda telaşları vardı. Yetkililer, kapsülün kapısını açmaya karar verdi. Astronotlar evvel bir bota akabinde da helikoptere alındı.

Üzerlerinde biyokontaminasyon giysileri olan astronotlar gemideki karantina merkezine getirilmişlerdi ancak denizdeki kapsülün kapağı açılır açılmaz içerideki hava dışarı çıktı.

Neyse ki Apollo 11, dönüşünde dünya dışı organizmalar getirmemişti. Ancak getirseydi, astronotların kısa vadeli konforlarını öne koyma kararı, o kısa vakit aralığında organizmaların okyanusa karışmasına neden olabilirdi.

Nükleer yok oluş

O tarihten 24 yıl evvel bilim insanları ve ABD hükümeti, emsal bir dönüm noktasındaydı. Çünkü küçük fakat felaketle sonuçlanabilecek bir risk kelam konusuydu.

Bir öteki sözle bu deneme, atmosferi ateşe verebilir, okyanusları yok edebilir ve Dünya’daki ömrün birçoklarını sona erdirebilirdi.

Daha sonra yapılan çalışmalar bunun çok mümkün olmadığını ortaya koydu. Ancak son dakikaya kadar bilim insanları tahlillerini tekraren gözden geçirmek zorunda kaldı.

Sonunda Trinity denemesinin vakti geldi ve yetkililer devam kararı aldı.

Getty Images

Parlama düşünülenden daha uzun ve daha güçlü olduğu için denemeyi izleyen gruptan Harvard Üniversitesi Rektörü James Conant, korktuklarının başlarına geldiğini düşündü.

Conant’ın birinci baştaki hayreti bir anda kaygıya dönüştü.

Rektörün torunu Jennet Conant, Washington Post gazetesine “Bomba patladığında bir felaketi tetiklediklerini düşünüyordu. Kendi sözüyle dünyanın sonunun gelişini izliyorlardı” dedi.

İnsanlık için dönüm noktası

Oxford Üniversitesi öğretim üyelerinden felsefeci Toby Ord’a nazaran bu insanlık tarihi açısından değerli bir noktaydı.

Trinity denemesi 16 Temmuz 1945’te saat 05.29’da yapılmıştı.

Ord, “Precipice” (Uçurum) isimli kitabında bunu “insanlık için, kendi kendimizi imha etme kabiliyetimiz konusunda kademe atladığımız bir periyodun başlangıcı” diye niteliyor. Ord, “Bir anda Dünya’nın tüm tarihi boyunca görülmemiş sıcaklıklar yaratacak kadar büyük bir güç açığa çıkarıyoruz” diyor.

Toby Ord’a nazaran Manhattan Projesi’nde vazifeli bilim insanlarının titizliğine rağmen bu hesaplamalar mevzuya taraf olmayan başka uzmanlarla paylaşılmadı.

Yalnızca hükümete değil seçilmiş rastgele bir bireye de bu risklerden kelam edildiğine dair bir delil yok. Bilim insanları ve askeri önderler kendi başlarına karar aldı.

Ord’a nazaran 1954’teki bir nükleer denemede büyük bir yanılgı yapıldı, 6 megatonluk patlama beklenirken 15 megatonluk bir patlama meydana geldi.

Savunmasız bir dünya

21’nci yüzyılın şartlarıyla, o periyotta alınan kararları sorgulamak elbet kolaycılık olur.

Günümüzde kontaminasyon ve Güneş Sistemi’ndeki ömürle ilgili çok daha fazla bilimsel bilgi var ve Müttefikler’le Naziler ortasındaki savaş geride kaldı.

Günümüzde artık kimse bu tıp riskler almaz değil mi?

Maalesef o denli değil. Kazayla ya da diğer türlü, bir felaketin gerçekleşme riski eskidekine kıyasla daha fazla.

Getty Images

Kabul etmemiz gerekiyor ki uzaylıların dünyayı yok etmesi, bugün karşı karşıya olduğumuz en büyük tehdit değil.

‘Nükleer kış’

Uzaylılardan kaynaklanabilecek “dönüş” kontaminasyonuna karşı “gezegeni koruma” siyasetleri ve laboratuvarlar var.

Lakin bu düzenlemeler ve prosedürlerin Güneş Sistemi’ndeki öteki gezegenler ve uydulara yapılacak özel seyahatlerde nasıl uygulanacağı muhakkak değil.

Uzaylılardan gelebilecek tehdide ek olarak, kendi varlığımızı galaksiye ilan etmek, uzaylılarla felaketle sonuçlanabilecek bir müsabaka riskini de beraberinde getirebilir. Bilhassa de onlar daha gelişmişse.

Tarih bize teknolojik açıdan daha üstün kültürlerle karşılaşan toplumların başına berbat şeyler geldiğini gösteriyor. Örneğin Avrupalı yerleşimcilerle karşılaşan yerli halkların bahtı.

Daha tasa verici olansa nükleer silahlardan kaynaklanan tehdit. Tahminen atmosferin tutuşması imkansız ancak dinozorları dünyadan silen iklim değişikliğine emsal bir “nükleer kış” pekala mümkün.

İkinci Dünya Savaşı sırasında nükleer silahlar topyekün bir felaketi tetikleyecek kadar yaygın ve güçlü değildi. Lakin artık durum farklı.

Ord’a nazaran 20. yüzyılda insanların jenerasyonunun sona ermesi mümkünlüğü yüzde 1’di. Ord artık bu olasılığın daha yüksek olduğuna inanıyor.

Her vakit var olan doğal varoluşsal risklere ek olarak son periyotta insan kaynaklı potansiyel risklerin arttığına dikkat çeken Ord, nükleer tehdidin yanı sıra, “aykırı” yapay zeka mümkünlüğünün belirdiğini, karbon emisyonlarının süratle arttığını, ayrıyeten günümüzde virüslerin biyolojisine müdahale edip, bunları daha ölümcül hale getirebileceğimizi vurguluyor.

Covid-19 salgınının bize gösterdiği üzere global bağlar, yanlış bilgi ve siyasi uzlaşmazlık konusunda daha savunmasız bir pozisyona geldik.

Ord, “Tüm bildiklerime dayanarak söylüyorum bu yüzyıldaki risk 6’da 1. Yani Rus ruleti. Birlikte hareket etmezsek, gücümüzdeki artışın, aklımızın önüne geçmesine pürüz olmazsak gelecek asır ve bunu izleyen yüzyıllarda risk daha da artacak” diyor.

Başka varoluşsal risk araştırmacıları bu riski bir büyük bir cam kaba konulan top örnekleriyle açıklıyor.

Her top bir yeni teknolojiyi, keşfi ya da icadı temsil ediyor. Topların birçok beyaz ya da gri. Beyaz toplar insanlık için iyi şeyleri simgeliyor. Örneğin sabunun icadı. Gri toplarsa hem iyi hem de ziyanlı olabilecek şeyleri. Kabın içinde çok az sayıda da siyah top var. Bunlardan birini çekerseniz, insanlık yok olur.

Bilinen ve bilinmeyen bilinmeyenler

Buna ‘savunmasız dünya hipotezi’ deniyor. Bu kavram, gelecekte olabilecek, çok ender lakin çok tehlikeli olaylara dikkat çekiyor. Şimdiye kadar şimdi siyah topu çekmedik. Lakin bu muhtemelen sayılarının çok az olmasından kaynaklanıyor. Elimiz bu toplara değdi ancak şanslıydık.

Siyah toplara dönüşebilecek pek çok buluş ve teknoloji var. Bunlardan kimilerini biliyoruz; nükleer silahlar ve virüs biyomühendisliği üzere.

Ayrıyeten bilinen bilinmeyenler var. Makine tahsili ve gen teknolojisi üzere.

Bir de bilinmeyen bilinmeyenler var. Daha bunların tehlikeli olup olmadığını bile bilemiyoruz. Zira daha yaratılmadılar.

Ortak olmayan varlıklar trajedisi

Felaketle sonuçlanabilecek risklere neden hak ettiği değeri vermiyoruz? Wiener’in insanların çok riskler konusundaki yanlış algısını “ortak olmayan varlıklar trajedisiyle” açıklıyor.

Ortak varlıklar trajedisi kavramını duymuşsunuzdur: Kendi çıkarlarına odaklanan bireylerin ortak kaynakları yanlış idaresini tanımlar. Herkes kendisi için iyi olanı yapar. Lakin sonunda herkes ziyan görür. İklim değişikliği, ormansızlaşma ve çok avlanma üzere.

Getty ImagesTrinity testinin yapıldığı alan (neyse ki) yanarak yok olmamış göğün altında, parmaklıkların ardında tutuluyor

Ortak olmayan varlıklar trajedisi farklı. Wiener’e nazaran bu, insanların ortak varlıkları yanlış yönetmesini değil, ender ve felaketle sonuçlanabilecek riskleri yanlış algılamasını temsil ediyor.

Wiener bunu üç nedene dayandırıyor.

Birincisi bu ender felaketlerin “bulunmazlığı”. Yakın vakit evvel olmuş, dikkat cazip olayları akla getirmek, hiç yaşanmamış olayları düşünmekten daha kolay.

Beynimiz geleceği, geçmişle ilgili anılara bakarak kurgular. Şayet bir risk, habere dönüşmüşse (örneğin terörizm) kamuoyu tasası artar, siyasetçiler harekete geçer, yeni teknolojiler geliştirilir vb.

Ortak olmayan trajedilerin öngörülmesindeki özel zorluk ise tecrübelerden ders alma bahtımızın olmamasından kaynaklanıyor. Zira bunlar asla manşetlerde yer almaz. Fakat bunlar olunca oyun bitmiştir demektir.

Ender felaketlerle ilgili yanlış algımızın ikinci nedeni ise büyük faciaların “uyuşturma” tesiridir.

Psikologlar insanların dertlerinin felaketin yük derecesiyle hakikat orantılı olarak artmadığını gözlemliyor.

Kabaca tabir edecek olursak, insanlara dünyadaki tüm insanların ölmesinden ne kadar korku duyduklarını sorun. Alacağınız karşılık, bir kişinin vefatından duydukları tasanın yedi-buçuk milyar katı değildir. Üstelik yok olacak gelecek kuşaklar de hesaba katılmaz.

Bilakis sayı büyüdükçe kişisel trajedilere kıyasla dertlerinin düştüğüne dair bulgular da vardır.

Gazeteci Tiffanie Wen, BBC Future için kaleme aldığı bir yazısında Rahibe Teresa’nın şu kelamını hatırlatıyor:

“Beni kitleye bakmak harekete geçirmez. İçlerinden birine bakınca harekete geçerim.”

Son olarak Wiener “caydırıcılığın olmaması” tesirinin risk alan bireyleri daha özgür davranmaya teşvik ettiğini söylüyor. Zira hesap verme mecburiliği yok. Yani sizin kararlarınızın sonuncunda dünyanın sonu gelirse kimse size ihmal davası açamaz.

Yasalar ve kuralların, insanları, canlı tiplerinin sonunu getirecek pervasız davranışlardan caydıracak gücü yok.

Tahminen de en rahatsız edici şey, ortak olmayanların trajedisinin kazayla – güç zehirlenmesi, aptallık ya da ihmal sonucu gerçekleşme mümkünlüğünün olması.

Yapay zeka araştırmacısı Eliezer Yudkowsky, “Mevcut şartlarda, dünyayı yok etmek isteyenlerin sayısı fazla değildir. Yüzü olmayan şirketler, müdahaleci hükümetler, sorumsuz bilim insanları ve öbür berbat güçler kâr elde edebilecekleri, kendi sistemlerini kurabilecekleri ya da öbür kötülüklerini yapabilecekleri bir dünyaya muhtaçlık duyarlar. Dünyanın sonu gelirse bu muhtemelen yanlışlık sonucu olacak” diyor.

Cumhuriyet