BBCOrwell 1941 ile 1943 yılları ortasında BBC’de çalıştı

21 Ocak 1950 tarihinde hayatını kaybeden İngiliz gazeteci ve romancı George Orwell’ın yapıtlarının büyük çoğunluğunun, 70 yıl süren telif hakkı 1 Ocak 2021 prestijiyle son buldu.

Türkiye’de ve dünyada çok sayıda yayınevi de böylece Orwell kitaplarını varislerine telif ödemeden birinci defa basabilmek için kolları sıvadı.

Türkiye’de Can Yayınları, Orwell kitaplarının pek birçoklarının yayın haklarını elinde tutuyordu. Lakin İthaki, İş Bankası Kültür, Fom Kitap, Everest ve Kırmızı Kedi üzere yayınevleri de 1 Ocak prestijiyle Orwell kitaplarını basacağını duyurdu.

Ayrıyeten Orwell’in 1984, Hayvan Çiftliği üzere kült kitapları, istenmesi durumunda tiyatro yahut bilgisayar oyunlarına ya da sinema sinemalarına de mevzu olabilecek.

Bu yıl Orwell üzere Orhan Veli Kanık ve Cesare Pavese üzere isimlerin yapıtlarının de telif hakları son bulacak.

2019 yılında Türk muharrir Sabahattin Ali yapıtlarına ilişkin telif hakları da ortadan kalkmış ve çok sayıda yayınevi de kitapları basmıştı.

Ömer Seyfettin, Mehmet Emin Yurdakul, Hüseyin Rahmi Gürpınar ve Halit Ziya Uşaklıgil’in yapıtlarının de şu an telif hakları bulunmuyor.

Getty Images

Telif hakları nasıl son buluyor?

Telif hakkının son bulması 1886 tarihli Edebiyat ve Sanat Yapıtlarının Korunmasına Ait Bern Sözleşmesi’ne (Bern Konvansiyonu) dayanıyor. Türkiye de 168 ülke ile birlikte bu kontratın taraf ülkelerinden birisi.

Fikir ve Sanat Yapıtları Kanunu’nda yer alan ilgili hususta de şu tabirler yer alıyor:

“Koruma müddeti eser sahibinin yaşadığı surece ve vefatından itibaren 70 yıl devam eder. Bu müddet, eser sahibinin birden fazla olması durumunda, hayatta kalan son eser sahibinin vefatından itibaren yetmiş yıl geçmesiyle son bulur.”

ABD, İngiltere, Türkiye, İtalya ve Fransa üzere ülkelerde telif hakkının son bulması için sanatkarın vefatı üzerinden 70 yılın geçmesi gerekirken, bu müddet Kanada ve Çin üzere birtakım ülkelerde 50 yıl.

Getty ImagesŞubat 2015’te Bangkok’ta yapılan darbe zıddı bir aksiyona katılanlar Orwell’in 1984 kitabını dağıttı.

47 yıllık hayat

Hayvan Çiftliği ve 1984 üzere iki kült romanın müellifi Orwell, 25 Haziran 1903’te Hindistan’ın Bengal eyaletinin Montihari kentinde bir İngiliz sömürge memurunun oğlu olarak doğdu.

Ailesiyle birlikte İngiltere’ye döndükten sonra, tahsilini Eton College’de tamamladı.

Gerçek ismi Eric Arthur olan Orwell, 1922-1927 yılları ortasında Hindistan İmparatorluk Polisi olarak vazife yaptı.

Fakat imparatorluk idaresinin içyüzünü görünce 1927 yılında misyonundan istifa etti ve muharrir olmaya karar verdi. 1928’de yazarlıkta istediğini bulamadı ve bir dizi farklı işle uğraşmak zorunda kaldığı yere, Paris’e taşındı.

Bu deneyimlerini 1933 yılında yayımladığı “Paris ve Londra’da Beş Parasız” isimli kitabında yayımlayan müellif, bu kitaptan kısa bir mühlet evvel George Orwell ismini aldı.

Bu kitabı 1934 yılında yayımladığı Burma Günleri isimli romanı takip etti.

1920’lerin sonunda kendisini bir anarşist olarak gören müellif, 30’ların başında ise kendisini sosyalist olarak tanımladı.

1936’da İngiltere’nin kuzeyindeki işsiz madenciler ortasındaki yoksulluğu yazmak üzere görevlendirildi ve bunun sonucunda “Wigan İskelesi Yolu” (1937) isimli kitabı ortaya çıktı.

1936 yılında İspanya İç Savaşı’nda Cumhuriyetçiler safında savaşmak için İspanya’ya gitti. Burada yaşadıklarını “Katalonya’ya Selam” kitabında kaleme aldı.

Devrimci muhalifleri bastırması gerekçesiyle Sovyetler Birliği’ne ve SSCB önderi Josef Stalin’e karşı bir tavır izledi.

Orwell 1941 ile 1943 yılları ortasında, BBC’de çalıştı. 1943’te haftalık sol görüşlü bir mecmua olan Tribune’un edebiyat editörü oldu.

Müellif, 1945 yılında bir çiftlikte geçen ve Stalin’in Rus İhtilaline ihaneti konusuna dayanan politik bir fabl olan ‘Hayvan Çiftliği’ kitabını yayımladı.

Bu kitap onu daha kitlesel bir üne kavuşturdu.

4 yılın akabinde ise 1984 ismiyle bir distopik romanı da okurlarıyla buluşturan Orwell, 21 Ocak 1950’de tüberküloz sebebiyle hayatını kaybetti.

Papazın Kızı (1935), Aspidistra (1936), Boğulmamak İçin (1939) isimli kitapları da yayımlayan Orwell’ın kimi şiirleri de çeşitli mecmualarda yayımlandı.

Yapıtları çok sayıda lisana çevirildi; dünya genelinde sık sık çok satanlar listesinde yer aldı.

PA MediaLondra’daki BBC merkezinin girişinde bir George Orwell heykeli bulunuyor.

BBC’de ne yaptı?

Londra’daki BBC genel merkezinin girişinde bir George Orwell heykeli bulunuyor. Kasım 2017’de BBC binasına yerleştirilen sigara içen Orwell heykeli, bir biçimde bina çalışanlarının da gayriresmi sigara içme noktası.

İngiliz heykeltıraş Martin Jennings imzasının yer aldığı heykelin yanında, Hayvan Çiftliği’nin kullanılmayan önsözünden bir Orwell cümlesi yer alıyor:

“Özgürlük, insanlara duymak istemedikleri şeyleri söyleyebilmektir.”

Pekala, 1941 ve 1943 yılları ortasında BBC için çalışan Orwell, kurumda neler yaptı?

Denizaşırı İmparatorluk Departmanı’nda mülakat asistanı olarak işe başlayan Orwell, işe başladığı periyotta de şöhretli bir romancıydı. Lakin tanınırlığı elbette 1984 ve Hayvan Çiftliği’nin getirdiği şöhretten daha azdı.

Bir yıl sonra Doğu Servisi’nde söyleşi imalcisi oldu.

Biyografi müellifi DJ Taylor, Orwell’ın BBC’ye katılmakta epey istekli olduğunu söylüyor ve ekliyor: “Savaş vaktiydi ve sıhhati iyi değildi. Hükümetin onu asla savaşa çağırmayacağı açıktı. Bence BBC’yi bir çeşit savaş misyonu olarak gördü.”

Başlangıçta Orwell’in vaktinin büyük kısmı Hintli meslektaşlarınca okunmak üzere Hindistan’a ait haber metinlerini yazmakla geçti. Bu daktilo yazıları 1980’lerde yayımlandı. Lakin edebi bir lisandan oldukça uzak haber metinleriydi.

BBCGeorge Orwell (ayakta, en solda) ile TS Elliot (ayakta, ortada)

‘Güçlü bir propagandacıydı’

Taylor, Orwell’in güçli bir propagandacı olduğunu düşünüyor:

“Şimdi Orwell’i en doğrucu müellif olarak düşünüyoruz. Fakat savaşın kazanılması gerektiğini ve iyi propagandanın bunun bir modülü olacağını biliyordu. Daha sonra hayal kırıklığına uğradı zira propagandanın tesirli olmamasından korkuyordu.

“Orwell’in palavra söylemediğiniz sürece, propaganda kavramıyla hiçbir sorunu yoktu. Hele ki ahlaki açıdan hakikat olan bir dava için yapıyorsanız. Lakin öteki bir rejimle savaşan bir rejim için propagandacı olması konusunda bir ironi var – ve bunda Bin Dokuz Yüz Seksen Dört’ün köklerini görüyoruz. “

TS Eliot ve EM Forster üzere bireyleri Asya’ya yönelik yayınlara davet eden Orwell’in kendi başına da yayına girmesine müsaade verildi.

BBCGeorge Orwell’in Londra’da Portobello Road üzerinde bir devir yaşadığı konutu

‘Hiç program kaydı yok’

Bir belgesel imalcisi Simon Rooks, Orwell’in katıldığı programların hiçbirinin bir formda BBC arşivine giremediğini görünce şaşkına döndü. Bu arşivi yöneten Rooks bunun bir hayal kırıklığı olduğunu lakin sürpriz olmadığını söylüyor.

“Orwell’in vaktinde çok az şey kaydedildi. Zira radyo esasen canlı bir ortamdı. Lakin savaşta BBC, dünyanın başka bölgelerine çok daha fazla yayın yapmaya başladı.

“Ve şayet Orwell’in sık sık yaptığı üzere Hindistan’a yayın yapıyorsanız, kimi kısımların gece yarısı teslim edilmesi gerekirdi. Bu kayıtlar asetat diskler üzerindeydi: Sadece ince bir lake kaplamaya sahiplerdi ve yıpranmadan evvel sırf birkaç sefer çalınabiliyorlardı. Kayıtlar bazen kalıcı kullanım için daha sağlam arşiv disklerine aktarıldı. Fakat şimdiye kadar çok az sayıda denizaşırı program bu halde tutuldu. Ve ne yazık ki George Orwell ile ilgili hiçbir şey kalmadı.”

Cumhuriyet