EPA
Koronavirüs salgınıyla gayrette büyük bir sorunu yaşanıyor. Rekor müddette bir dizi aşı geliştirildi, lakin bu aşılar sırf dünyanın küçük bir kısmında uygulanıyor.
Koronavirüs aşıları; ABD, İngiltere, Avrupa, Çin, Rusya ve Hindistan’da geliştirildi ve büyük oranda da bu ülkelerde kullanılmaya başlandı. Çünkü bu ülkeler yalnızca aşıları geliştirmekle kalmadı, birebir vakitte üretilenlerin büyük bir kısmını satın aldı. Bu da düşük ve orta gelir seviyesine sahip ülkelere ulaşan aşı ölçüsünün düşük kalmasına neden oluyor.
Kimi gelişmekte olan ülkeler, kendi aşılarını üretebileceklerini ve bunun da fakir ülkelere giden tedariki artıracağını söylüyor. Hindistan ve Güney Afrika, aşı üretimini kısıtlayan patent maddelerini gevşetmesi için Dünya Ticaret Örgütü’ne (DTÖ) dilekçe verdi.
Lakin ilaç şirketleri ve daha güçlü ülkelerin hükümetleri, bunun pandemiyle uğraşa ve ileriye dönük aşı geliştirme çalışmalarına ziyan vereceği gerekçesiyle bu atılıma karşı çıkıyor.
Pekala ancak daha güçlü ülkeler, gelişmekte olan ülkelerin aşı üretimine neden ‘mani’ oluyor?
ReutersHangi ülkelerde aşı programları sürüyor?
Dünya Sıhhat Örgütü, Şubat ayında yaptığı açıklamada, yaklaşık 200 milyon doz Covid-19 aşısının uygulandığını, lakin bunun yüzde 75’inin yalnızca gelir seviyesi yüksek 10 ülkede yapıldığını söyledi.
Kuzey Carolina’daki Duke Üniversitesi’nde Global Sıhhat ve Kamu Siyasetleri Profesörü Gavin Yamey’e nazaran, 2,5 milyarlık bir nüfusun yaşadığı yaklaşık 130 ülkeye ise tek bir doz aşı dahi gönderilmedi.
Yamey, BBC’ye yaptığı açıklamada, “Zengin ulusların üretilen aşıları ne kadar yüklü halde aldığını görmek son derece iç karartıcı. Aşılar, temelde ‘önce ben’ ve ‘sadece ben’ denilerek kapışıldı. Bu, çok adaletsiz olmasının yanı sıra halk sıhhati konusunda da fecî bir tutum” dedi.
Gelişmekte olan ülkelere aşı sağlamaya yönelik milletlerarası uğraşlar, en azından finansal olarak gelir seviyesi yüksek ülkeler tarafından desteklendi.
Gelişmekte olan ülkelere iki milyar doz aşı sağlamayı hedefleyen global Covax teşebbüsü ve aşı geliştirme konusunda bilgi ve fikri mülkiyet haklarının paylaşılmasını öngören Covid-19 Teknoloji Erişim Havuzu (C-Tap), aşıların daha yaygın ve daha eşit bir formda dağıtılmasını amaçlıyor. Lakin bu projeler kimi zorluklarla karşı karşıya kalıyor.
Covax’ın kırılgan durumdaki toplulukların aşılanması için gerekli sistemleri bulunmasına rağmen, bu kapsamdaki ülkelere şimdi aşı tedarik edilmiş değil.
Misal biçimde, Haziran 2020’de WHO tarafından oluşturulan C-Tap ile çok az paylaşım yapılmış durumda.
Hudut Tanımayan Hekimler (MSF) örgütünün Dış Bağlantılar Lideri Raquel González, “Bugün prestijiyle hiçbir teknoloji paylaşılmadı. Hiçbir şey paylaşılmadı. Öteki bir deyişle, C-Tap’daki eser portföyü sıfır” dedi ve ekledi:
“Bu, dolaylı olarak bilhassa gelişmekte olan ülkelerde üretimin artırılmasının önünü açan bir teşebbüstü. Lakin gerekli patentleri elinde tutan ilaç bölümünden hiçbir geri dönüş gelmedi.”
AstraZeneca’nın Hindistan Serum Enstitüsü, Johnson & Johnson’ın da Güney Afrika’daki Aspen Pharmacare ile yaptığı üzere aşı üretimi ve dağıtımına yönelik birtakım ikili muahedeler olsa da, bunun aşıya global çapta erişimi artırmakta kâfi olmadığı tenkitleri yapılıyor.
BBC SportÜretiminin önündeki mahzurlar neler?
Aşı üretimi, katı patent maddeleriyle denetim ediliyor. Bu düzenlemeler, ilaç şirketlerinin yeni ilaçlar bulduklarında ve geliştirdiklerinde bunların diğerleri tarafından üretilmemesini müdafaa altına alıyor.
Bu durum da ilaç şirketlerinin hem üretimi hem de fiyatları denetim ederek, bu ilaçların daha fakir topluluk ve ülkeler için erişilemez hale gelmesine yol açabiliyor.
Güney Afrika ve Hindistan, DTÖ’den pandemi müddetince aşıların fikri mülkiyet haklarını askıya almasını ve böylelikle patentleri süreksiz olarak geçersiz kılınmasını istedi.
MSF’den González, bu talebin gayesini, teknoloji ve bilimsel bilgi transferini kolaylaştırmak ve böylelikle gelişmekte olan ülkelerin aşı üretimini artırarak kendi nüfuslarına sunmalarına imkan tanımak olarak açıklıyor:
“Hindistan ve Güney Afrika, bilgi paylaşılması halinde üretime geçebilecek ilaç laboratuvarları ve üretim tesislerin sahip olduklarını savunuyor. Bu bilgi paylaşılmazsa, o vakit aşıyı da bir tek elinde patent olan şirketler yapabilir.”
Bilgi paylaşımı sorunu çözer mi?
Lakin, ilaç kesimi uzmanları, bu teklifin aşı üretiminin artmasına yardımcı olmayacağını belirtiyor.
Memleketler arası İlaç Üreticileri ve Dernekleri Federasyonu’nun (IFPMA) Genel Yöneticisi Thomas Cueni, sıkıntının fikri mülkiyet hakları olmadığını söyledi.
Cueni, buradaki kahrın hammadde, içerik ve kapasite eksikliği üzere problemlerin yanı sıra bilgi birikimi ve uzmanlık olduğunu aktardı.
BBC’ye yaptığı açıklamada Cueni, “Patentlerin askıya alınması aşı üretiminin tek bir doz dahi artmasını sağlamaz” dedi ve ekledi:
“Paylaşılması gereken şeyler… uzmanlık, hammadde, gereçler. Gidip bir pastaneden bir pastanın tanımı alabilirsiniz fakat bu, o pastayı nasıl yapacağınızı öğrendiğiniz manasına gelmez.”
Pfizer ve AstraZeneca üzere ilaç şirketleri tarafından ABD Lideri Joe Biden’a yazılan bir mektupta, ilaç başkanları, patent düzenlemelerinin gevşetilmesinin aşı çalışmalarında inovasyon ve yatırımları caydırmanın ötesinde ziyanlar doğuracağı öne sürüldü.
Mektupta böylesi bir adımın, üretimi hızlandırmadan aşı güvenliği konusunda halkın inancını azaltacak formda bir baş karışıklığı yaratacağı ve bunun da “pandemiye verilen global tepkiyi zayıflatacağı” tez edildi.
Getty ImagesTarih tekerrür mü ediyor?
Bunlar, gelişmekte olan ülkelerin ilaçlara erişimini artırmak için tıbbi patentlerin gevşetilmesi tarafında yapılan birinci davet değil.
HIV salgınının Afrika’yı tesiri altına aldığı 1990’lı yıllarda, birtakım ülkeler hayat kurtaran ilaçlar için patentlerin geri çekilmesini istedi.
Lakin bu ilaçların kullanımda olduğu birtakım gelişmiş ülkeler bu davetleri reddetti.
İlaç devlerinin erişimi kısıtlayan yüksek fiyat uygulamalarının sona erip, gelişmekte olan ülkelerin bu ilaçlara erişiminin sağlanması 10 yıl sürdü.
Mevcut pandemi sürecinde, Covax ve C-TAP üzere teşebbüsler bu durumun tekrarlanmasını önlemeyi amaçlıyor. İlaç şirketleri ve hükümetler, bu tıp programlara maddi takviye verdiklerine işaret ediyor.
Lakin öteki yerlere de para aktı.
Tıp mecmuası Lancet’te Şubat ayında yayınlanan bir raporda, aşı üreticilerinin aşı geliştirme çalışmaları için kamu ve kar hedefi gütmeyen fonlardan yaklaşık 10 milyar dolar aldığı belirtildi.
Raporda, bu projelerle ilgili bilgilerin birçoğunun kamuya açık olmadığı ve bu nedenle de kesin sayının daha da yüksek olabileceği aktarıldı.
İlaç şirketlerinin milyarlarca dolarlık kamu fonu aldıkları için teknolojilerini de paylaşma vazifeleri olduğunu savunanlar da var. Bu küme ayrıyeten pandemi sona erdiğinde şirketlerin gelirlerinin de artacağını savunuyor.
Memleketler arası sıhhat hakları savunucusu ve fikri mülkiyet hukuku danışmanı Ellen t’Hoen BBC’ye, gelişmekte olan ülkelere “pastadan bir dilim” verilmesi gerektiğini söyledi:
“Uzun vadeli planlarının, pandeminin en acil etabı sona erdikten sonra bu aşıların fiyatlarını artırmak olduğu aşikar. Gelişmekte olan ülkelerin bu aşıları geliştirme kabiliyetini kazanmaları gerektiğini söylemelerinin bir nedeni de bu.
“Elbette bunun öbür bir tarafı daha var. Dünyanın farklı bölgelerinde ve hatta her yerinde aşı üretimine dair uzmanlığı arttırırsanız, bir sonraki salgına çok daha iyi hazırlanmanıza da yardımcı olur.”
ReutersWHO bu tartışma için ne diyor?
WHO, “aşı ayrımcılığı” olarak isimlendirilen bu sürecin sonunda dünyanın “feci bir ahlaki başarısızlığın eşiğinde” olduğu uyarısı yapıyor.
WHO Genel Yöneticisi Tedros Adhanom Ghebreyesus, Ocak ayında yaptığı açıklamada, daha güçlü ülkelerdeki genç, sağlıklı insanlara daha fakir bölgelerdeki risk kümesindeki bireylerden evvel aşı olmasının adil olmadığını söyledi.
Dr. Tedros, “önce ben” yaklaşımının, fiyatları artırarak faydadan çok ziyan getireceğini söyledi ve “En nihayetinde, bu hareketler sırf salgını, getirilen kısıtlamaları ve hem insani hem ekonomik badirelerin daha da uzamasına yol açacak” dedi.
Cumhuriyet
