Getty Images

Yalnızca birisine bakarak palavra söyleyip söylemediği anlaşılamaz elbette. Psikologlar işe yarayan kimi teknikleri devreye sokarken, hala kulanılmakta olan kimi göstergelerin ise bilimsel olarak çoktan çürütüldüğünü söylüyor.

17 yaşındaki Marty Tankleff, New York’un Long Island bölgesindeki meskeninde annesi bıçaklanmış, babası da sopayla dövülerek öldürülmüş halde bulunduğunda polis tarafından çok sakin görülmüş, yetkililer onun hatasız olduğuna inanmadığından 17 yılını cezaevinde geçirmişti.

Öteki bir davada ise 16 yaşındaki Jeffrey Deskovic, sınıf arkadaşı boğulmuş halde bulunduğunda çılgına dönmüş ve dedektiflere yardım etmek için can atmıştı. Bu halleri kuşkulu bulunduğundan o da 16 yıl cezaya çarptırılmıştı.

Pekala nasıl olmuş da biri gereğince üzgün olmadığından, başkası ise fazla üzgün bulunduğundan saklı suçluluk hisleri sergilediklerine karar verilmişti?

New York City Üniversitesi’nde John Jay Ceza Yargılamaları Fakültesi’nde palavra ve aldatma üzerine araştırma yapan Maria Hartwig, daha sonra paka çıkarılan bu iki erkeğin, davranışlara bakarak kişinin palavra söyleyip söylemediğine karar verme konusundaki yanlış algıya kurban gittiklerini vurguluyor.

Birçok kültürde, gözleri kaçırma, parmaklarla oynama, kekeleme üzere davranışların palavra belirtisi olduğu ve kişiyi ele verdiğine dair bir kanı var.

Meğer on yıllar boyunca yapılan araştırmalarda buna dair kesin bulgular elde edilmiş değil. Tıpkı üstteki iki örnekte olduğu üzere, “Yalan tespitiyle ilgili yanlışların topluma bedeli ağır oluyor ve beşerler yanlış yargıların kurbanı oluyor” diyor Hartwig.

Psikologlar palavrası tespit etmenin çok güç olduğunun farkında. 2003’te Bella DePaulo ve grubu daha evvel yapılmış 116 deneyi inceleyip şahısların gerçek ve palavra söylerken ne biçimde davrandığını anlamaya çalışmış, gözleri kaçırma, göz kırpma, daha yüksek sesle konuşma, omuz silkme, farklı halde oturma, baş hareketleri, el, kol ve bacak hareketleri üzere davranışsal belirtileri değerlendirmişti.

Lakin bunların hiç biri palavra söylemekle kesin ilişkili bulunamadı; yalnızca insan kulağının tespit edemeyeceği formda ses tonunda değişim ve gözbebeklerinin büyüklüğü, palavra söylemeyle çok zayıf irtibatlı olarak görüldü.

Daha sonra yapılan araştırmalarda da hangi davranışın palavra söylemekle temaslı olduğuna yönelik varsayımların çabucak hemen tesadüf yapıtı hakikat sonuca varmakla tıpkı seviyede olduğu görüldü.

Yani çok sonlu birtakım davranışların palavra yahut yanlışsız söylemekle irtibatlı olabileceği, lakin bunların da emniyetli göstergeler olabilecek seviyede güçlü datalar oluşturmadığı sonucuna varıldı.

Lakin polis yetkilileri, laboratuvar ortamında istekli olarak kullanılan deneklerle gerçek soruşturmalarda karşılaşılan zanlıların halinin tıpkı olmayacağı görüşünde.

İngiltere’deki Portsmouth Üniversitesi’nde psikolog Samantha Mann de bu tenkitte haklılık hissesi olduğunu söylüyor. Gerçek bir cinayet mahkumunun polis mülakatından manzaralar, o lisanı anlamayan polislere izletilip, katilin davranışlarını gözleyerek hangi bahislerde palavra söylediğini kestirim etmeleri istendiğinde yüzde 64 oranında gerçek sonuca varılmıştı. Bu, tesadüf sonucuna işaret edecek yüzde 50 oranından çok daha yüksek olsa da, hala inanç duyulacak düzeyde değildi.

Kalıplara dayalı yargılar

En fazla yanlış sonuca varan polisler ise katilin davranışları ile ilgili “yalancılar gözlerini kaçırır” yahut “elleriyle oynar” üzere belirli kalıplara dayananlar olmuştu.

Mann ise katilin gerilim altında olsa da bu tıp kalıplara karşı davranışlarını denetim altında tuttuğunu söylüyor.

Mann ve takımının farklı polis memurlarıyla yaptığı öteki bir araştırmada ise bir akrabalarını öldürdükleri halde televizyona çıkıp ıstıraplarını sergileyen aile fertlerinin sözlerindeki hakikat ve yanlış ögelere dair iddiaların tesadüf yapıtı yanlışsız sonuca varma durumundan öteye gidilemediği görüldü.

Hartwig ve Charles Bond daha sonra benzeri araştırmaları incelediğinde, gerçek polis mülakatlarında söylenen palavraların, laboratuvar şartlarında söylenen palavralardan daha kolay tespit edildiğine dair rastgele bir dataya ulaşamadı.

ABD’de Florida Memleketler arası Üniversitesi’nde psikolog olan ve Federal Araştırma Ofisi (FBI) casuslarını eğiten Ronald Fisher, hilekarların tedirginliklerini saklamayı bildiklerini vurguluyor. “İnsanların iç hisleri ile dışarıdan hissedilenleri kıyaslayan araştırma pek yok. Yalancılar daha huzursuz lakin bu içsel bir his ve dışarıdan gözlenen davranıştan farklı olabiliyor” diyor.

Getty Images

Palavranın sözel göstergeleri

Bu nedenle araştırmacılar, davranışlardan yola çıkarak palavra tespiti çalışmalarına çabucak hemen son vermiş durumda. Pekala, palavrası ve yalancıyı tespitin diğer yolları var mı?

Psikologlar artık palavranın sözel göstergeleri üzerinde duruyor; palavra söyleyenler ile hakikat söyleyenlerin kullandıkları tabirler ortasındaki farklılıklar tespit edilmeye çalışılıyor.

Bunun sistemlerinden biri, polis mülakatlarında eldeki kanıtların çabucak ifşa edilmemesi, zanlının daha uzun mühlet boyunca hür konuşmasının sağlanması ve böylelikle sözdeki çelişkiler üzerinde ağırlaşmak.

Hartwig bu tekniği eğitim sırasında 41 polise öğretmiş ve palavra tespitinde yüzde 85 muvaffakiyet sağlanmıştı. Bu eğitimi almayan 41 poliste ise bu oran yüzde 55 seviyesinde kalmıştı.

Bir başka mülakat tekniği olarak da zanlılardan ve şahitlerden, rastgele bir hata mahallini tanım etmeleri yahut zanlı ile ilgili uydurma tanıklıklara dair detayları paylaşmaları isteniyor. Yanlışsız söz verenler çok daha fazla detay paylaşabiliyor.

Getty Images

Davranışsal göstergeler hala uygulanyor

Lakin ABD’de polis ve öbür güvenlik güçlerinin bu tıp bilime dayalı ıslahatları şimdi uygulamadığı görülüyor. Örneğin ulusal güvenlik departmanının ulaşım ünitesinde, uçak yolcularının inceleme ve soruşturmalarında davranışa dayalı göstergelere tartı veriliyor.

Yetkililere, palavra söylediğinden şüphelenilen bireyleri gözlemlemeleri sırasında şu davarnışlar üzerinde durmaları isteniyor: gözleri kaçırmak -ki bu kimi kültürlerde hürmet göstergesi olarak kullanılır- gözlerini dikerek bakmak, süratli göz kırpmak, şikayet etmek, ıslık çalmak, abartılı esneme, konuşurken ağzını elle kapatmak, çok el kol hareketleri, bir yerlerini düzeltiyor yahut temizliyor görünmek. Halbuki bu davranışların palavra söyleme belirtisi olduğuna dair yanlış kanı çoktan çürütülmüş durumda.

Böylesi yüzeysel ve meçhul göstergelere dayalı soruşturmalar nedeniyle olsa gerek 2015-18 yılları ortasında yolcuların, milliyet, ırk, etnik kökeni üzere nedenlerle ayrımcı muameleye maruz kaldıklarını bildirdikleri 2251 resmi şikayet başvurusu olmuş.

Daha evvel ABD’de havalimanlarında yolcu taramada kullanılan 94 göstergenin sayısı 2013’te 36’ya düşürülse de liste hala “aşırı terleme” üzere bilimsel olarak çürütülmüş birçok öge içeriyor.

Lakin yetkililer, davranış nezareti sayesinde son 11 yılda üç yolcunun patlayıcı ve yanıcı aletlerle uçağa binmesinin engellendiği iki muvaffakiyet hikayesinden kelam ediyor.

Mann ise tespit edilmeksizin bu sistemi aşmış kaç teröristin olduğunu bilmeden bu muvaffakiyetin ölçülemeyeceği kanısında. 2015’te yapılan denemelerde havalimanı güvenliğini aşarak uydurma patlayıcı ve silahlarla uçağa binme konusunda yüzde 95 muvaffakiyet kaydedilmişti.

Mann, Hartwig ve 49 öteki araştırmacı, 2019’da yayımladıkları bir yazıda, güvenlik güçlerinin davranışa dayalı nezaretten vazgeçmesi tavsiyesinde bulunmuş, bunun bilim dışı olduğunu ve “bireylerin hayat ve özgürlüğünü tehlikeye attığını” vurgulamıştı.

Sakin göründüğü için anne ve babasını öldürmekle suçlanıp 17 yaşında 17 yıl mahkumiyet alan Tankleff ise yıllarca ismini paka çıkarmaya çalışmış ve avukatlık için baroya kayıt yaptırma çabası vermişti. Nihayet 2020’de New York barosuna kaydolan Tankleff’in içine kapalı yapısını aşıp hislerini göstermeyi öğrenmesi gerekmişti. Bu yolda ona yardımcı olan Lonnie Soury, hisleri göstermenin neden kıymetli olduğunu şöyle açıklıyor:

“İnsanlar çok önyargılı.”

(Knowable Magazine’den alınmıştır)

Cumhuriyet